Carevina i Kraljevina SHS ovjekovječile Tivat

Grad Tivat je od 1889. do 2007. godine bio najveća vojnopomorska baza na prostoru današnje Crne Gore i u njemu su, zavisno od istorijskih okolnosti, tokom tih 118 godina, bazirali ili su se ovdje remontovali mnogi ratni i pomoćni brodovi iz flota Austro-Ugarske, Kraljevine i socijalističke Jugoslavije, Italije, Njemačke, Libije, Egipta, SSSR-a, čak i SAD.

U Tivat su tokom ovog perioda u posjete dolazili brojni strani ratni brodovi, posebno u vrijeme Kraljevine Jugoslavije kada je britanska Sredozemna flota u više navrata sa velikim plovnim sastavima dolazila u višednevne posjete Boki. Iz tog vremena sačuvane su i brojne fotografije u Tivtu mnogih britanskih ratnih brodova koji će se nešto kasnije, tokom Drugog svjetskog rata, upisati na neke od najznačajnijih stranica svjetske vojnopomorske istorije. Uprkos tako bogatoj njegovoj prošlosti i velikom značaju kao vojnopomorske baze, ime grada Tivta svojim plovilima dale su samo Carska i Kraljevska Ratna mornarica Austro-Ugarske, odnosno Kraljevska mornarica Jugoslavije. Brodovi koji su ponijeli ime Tivta bili su pomoćni brod RM Austro-Ugarske za transport nafte i uglja SMS “Teodo”, klase “Pola”, koji je to ime nosio od 1916. do 1920, godine, te hulk za smještaj posade “Tivat”, Kraljevske mornarice Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije, a koji se tako zvao od 1920. do 1922. godine.

Pomoćni brod za snabdijevanje naftom i ugljem SMS “Teodo” drugi je u klasi tada najmodernijih snabdjevačkih brodova tipa “Pola”. Dva broda za snabdijevanje gorivom svoje ratne flote K.u.K. Kriegsmarine nazvala je po imenima dva grada u kojima su funkcionisala njena dva najznačajnija pomorska arsenala - Puli i Tivtu. “Teodo” se donekle razlikovao od svog starijeg blizanca “Pola” jer je umjesto pramčanog skladišta za ugalj, na tom mjestu imao ugrađena čak 22 tanka u koja je mogao ukrcati ukupno 1.200 tona nafte. Stoga je i vanjski izgled broda bio nešto drugačiji jer na “Teodu” nije postojala pramčana dizalica za iskrcaj uglja, pa je taj brod, za razliku od “Pole” koja ih je imala četiri, posjedovao samo tri karakteristične velike palubne dizalice za manipulaciju ugljem.

SMS “Teodo” izgrađen je kao novogradnja broj 501 u brodogradilištu “Stabilimento Tecnico Triestino” u Trstu. Njegova kobilica položena je 8. januara 1913, a porinuće je uslijedilo 5. januara 1915. Zbog ratnih dejstava na obližnjem italijanskom frontu, nedovršeni SMS “Teodo” je 6. maja iste godine otegljen u Pulu, gdje je u Pomorskom arsenalu obavljeno završno opremanje broda. Izgradnja SMS “Teodo” završena je 10. februara 1916. u Puli, a nekoliko dana kasnije novi brod je i zvanično upisan u Flotnu listu austro-ugarske Ratne mornarice. Troškovi izgradnje broda iznosili su tadašnjih 3,5 miliona kruna. SMS “Teodo” imao je 6.651 BRT, nosivost od 7.000 tona i ukupni deplasman od 13.200 tona. Brod je bio dugačak 137,06 metara, širok 16,92 metra, sa gazom od 7,7 metara, a pokretao ga je klipni parni stroj trostruke ekspanzije od 6.700 konjskih snaga sa kojim je postizao maksimalnu brzinu od 14 čvorova.

Brod je bio naoružan sa dva protivavionska topa “škoda” kalibra 47 mm, a opsluživala ga je posada od 112 članova. Glavnu karakteristiku “Teoda” predstavljale su tri velike palubne dizalice-mosta, za to vrijeme potpuno nove i neuobičajene konstrukcije, vrlo slične današnjim prekrcajnim mostovima na modernim kontejnerskim terminalima. Iako se sa ovim dizalicama moglo prekrcati 110 tona na sat, ipak je trebalo punih 19 dana da 50 ljudi uz pomoć dizalica iskrca sav teret od 6.000 tona uglja. Dizalice su se mogle preklopiti, a u rasklopljenom položaju su virile 8,35 metara preko bokova broda. SMS “Teodo” je u operativnu upotrebu u K.u.K. Kriegsmarine uveden 17. februara 1916. Sa svojim blizancem SMS “Pola”, novi brod odmah je preuzeo najveći dio obaveza u snabdijevanju gorivom austro-ugarskih ratnih brodova stacioniranih u Šibeniku i Boki Kotorskoj. Narednih mjeseci sa teretima nafte i uglja često plovi na relaciji Pula - Boka Kotorska i natrag. Dvadeset i drugog oktobra 1916. SMS “Teodo” je isplovio iz Pule za Boku sa prilično neuobičajenim teretom - 70 protivbrodskih mina za ojačavanje minskih baraža na prilazima Boki, kao i par hidroaviona za dopunu “Seeflug station Kumbor”, odnosno Stanice mornaričkog vazduhoplovstva u Boki.

U junu 1918. godine SMS “Teodo” je vratio spasene mornare sa potopljenog austro-ugarskog bojnog broda SMS “Szent Istvan” iz Boke u Pulu, da bi 9. oktobra iste godine obavio i svoju posljednju ratnu plovidbu iz Boke do Rijeke gdje ga je i zatekao kraj Prvog svjetskog rata i kapitulacija Austro-Ugarske. Kao saveznički ratni plijen, ovaj moderni i veliki transportni brod naredne, 1919. godine, plovi pod posebnom bijelo-plavo-bijelom zastavom, kako je propisala Antanta, već tada prevozeći ugalj za italijanske državne željeznice. Po članu 137. Sen-Žermenskog mirovnog sporazuma između Austrije i sila Antante, SMS “Teodo” je klasifikovan kao trgovački brod i službeno je 7. septembra 1920. kao dio ratnih reparacija, predat Ministarstvu transporta Republike Italije.

Pod novim imenom “Barbana”, nekadašnji SMS “Teodo” je do 11. jula 1923. služio italijanskoj državnoj željeznici, prevozeći ugalj za potrebe njenih lokomotiva. Prije nego što je uveden u upotrebu, italijanska državna željeznica je bivši austro-ugarski pomoćni transportni brod podvrgla remontu i rekonstrukciji, pa su tako na “Barbani” izvedeni radovi na modernizovanju pogonskog kompleksa, radovi na drugačijoj raspodjeli prostora u brodskim štivama, kao i na proširivanju grotala za ukrcaj tereta, što je na kraju rezultiralo i demontiranjem prepoznatljivih palubnih dizalica.

”Barbana” je u ljeto 1923. stavljena pod nadležnost italijanskog Ministarstva mornarice i uvrštena u sastav RM Italije kao pomoćni brod. Već 16. maja 1926. zbog ulaska u operativnu upotrebu par novoizgrađenih mornaričkih tankera, italijanska Ratna mornarica iz svoje flotne liste briše bivši SMS “Teodo” i prodaje ga privatnom vlasniku, brodarskoj kompaniji “Societa Anonima di Navigazione Garibaldi,” iz Đenove. Novi vlasnik brodu mijenja ime u “Barbana G”. Narednih 14 godina “Barbana G” plovi sjetskim morima kao običan civilni teretnjak, prevozeći ugalj i rudu željeza, da bi ga 10. juna 1940, u Sjevernom moru pred škotskom lukom Leith, zaplijenili Britanci kojima je tog dana Kraljevina Italija objavila rat, kao saveznik Hitlerove Njemačke u Drugom svjetskom ratu.

”Barbana G” je odmah stavljena pod nadležnost britanskog Ministarstva ratnog transporta. Brod je dobio novo ime - “Empire Airman”, registrovan je u Bristolu i povjeren na upravljanje tamošnjoj brodarskoj kompaniji “Mark Whitwill & Son Ltd”. Za račun Ministarstva ratnog transporta “Empire Airman” se odmah uključio u visokorizični posao dopreme na britanska ostrva, Englezima izuzetno potrebnih industrijskih sirovina koje je njihova privreda u režimu ratne proizvodnje, trošila u ogromnim količinama. “Empire Airman” određen je za prevoz robe na najrizičnijoj ruti, od istočne obale SAD do Britanije, preko Atlantika kojim su tada suvereno gospodarile njemačke podmornice.

Njemački podmorničari, u to doba praktično neometeni od strane malobrojnih raspoloživih eskortnih brodova RM Velike Britanije, unosili su haos u konvoje trgovačkih brodova koji su preko Atlantika dovozili teret na britanska ostrva. Taj period Drugog svjetskog rata od početka jula do kraja oktobra 1940, njemački podmorničari nazvali su “sretna vremena” zbog obilja ciljeva koji su im bili na raspolaganju i relativno slabih protivpodmorničkih mogućnosti Britanaca. U takvim okolnostima, “Empire Airman” je uspio da izdrži tek nešto malo više od tri mjeseca. Nakon nekoliko sretno završenih putovanja preko Atlantika, “Empire Airman” se prvih dana septembra 1940. našao u kanadskoj luci Halifaks na obalama Nove Škotske. Tu je bivši SMS “Teodo” nakrcan sa preko 7.000 tona željezne rude, stigao iz luke Vabana i priključio se grupi od ukupno 42 teretna broda koji su sačinjavali konvoj HX-72.

Konvoj predvođen komodorom (najstarijim oficirom trgovačke mornarice) britanskim kapetanom H. H. Rodžersom na teretnjaku “Tregarthen”, imao je izuzetno slabo osiguranje koje je činila samo pomoćna krstarica (naoružani putnički brod) “Jervis Bay”. Međutim, čak i ta slaba pratnja, na tri četvrtine puta preko Atlantika ka Liverpulu u Velikoj Britaniji napustila je konvoj jer je “Jervis Bayu” naređeno da se pridruži drugom konvoju koji je plovio u obrnutom pravcu, prema Americi. Time je praktično HX-72 ostao bez ikakve zaštite sve dok se nije, par dana kasnije, primakao Britaniji kada je trebalo da mu se pridruži pet manjih ratnih brodova i sprovede ga do konačnog odredišta - luke Liverpul. Konvoj HX-72 imao je i nesreću da bude jedan od prvih na kome su Njemci isprobali svoju novu taktiku podmorničkog ratovanja - napad u tzv. “vučjem čoporu”. To podrazumijeva da prva podmornica koja otkrije konvoj ne napada, već poziciju trgovačkih brodova koje prati, javlja ostalim podmornicama u blizini.

Tek kada se skupi dovoljno podmornica, one istovremeno, poput vukova u čoporu, napadaju na konvoj. Upravo kada se predveče, 20. septembra, pomoćna krstarica “Jervis Bay” odvojila od konvoja i napustila ga, HX-72 je otkrila njemačka podmornica U-47 kojom je komandovao jedan od najboljih njemačkih podmorničkih asova, poručnik bojnog broda Ginter Prin. On je poziciju konvoja i njegov kurs odmah javio pretpostavljenoj komandi koja je u rejon dejstva uputila sve raspoložive podmornice. Budući da je sav svoj bojevi komplet torpeda već utrošila u ranijem napadu na konvoj SC-2, U-47 je samo pratila HX-72 oko kojeg se do večeri 20. septembra već okupilo šest drugih njemačkih podmornica. Napad je počeo oko ponoći 20. na 21. septembar kada je U-99 pod komandom takođe podmorničkog asa Ota Krečmera, torpedovala i potopila britanski teretnjak “Invershannon” od 9.154 BRT. Uprkos pokušaju komodora Rodžersa da se skretanjem konvoja pokuša otresti od progonitelja, U-99 je torpedima potopila i britanski teretnjak “Baron Blythswood” od 3.668 BRT, a zatim topovima oštetila i brod “Elmbank” od 5.156 tona kojeg je naredne zore, takođe topovskim granatama, dokrajčila U-47. Pred zoru je na poprište stigla i U-48 koja je odmah potopila “Blairangus” (4.409 BRT). Do noći 21. septembra napadu na HX-72 pridružile su se i podmornice U-65, U-38, U-43, U-32 i U-100.

Upravo je ova posljednja, pod komandom još jednog asa, poručnika bojnog broda Joakima Šepkea, napravila pravo krvoproliće jer se vješti Šepke sa svojom podmornicom uspio ubaciti bukvalno usred konvoja, među kolone nezaštićenih trgovačkih brodova. U noći 21. na 22. septembra Šepke je za samo nekoliko desetina minuta, torpedovao tri broda - “Canonesa” (8.286 BRT), “Torinia” (10.364 BRT) i “Dalcairn” (4.608 BRT). Nešto iza ponoći, pred periskop podmornice U-100 došao je i “Empire Airman” - Šepke je naciljao i ispalio torpedo koje je u 00.22 sata nekadašnji SMS “Teodo” pogodilo u pramčanom dijelu. Teško oštećeni brod, međutim, na opšte iznenađenje, nije odmah potonuo, pa je pratnja konvoja HX-72 koja je u međuvremenu stigla na poprište bitke, pokušala da ga spase.

U međuvremenu, Šepkeova U-100 torpedovala je i na dno Atlantika poslala još tri broda - “Scholar” (3.940 BRT), “Frederick S Fales” (10.525 BRT) i “Simla” (6.031 BRT). Posada na teško oštećenom “Empire Airmanu” svim silama se borila da spasi svoj brod. “Empire Airman” je uzet u tegalj, ali je 23. septembra, ipak, potonuo na poziciji 55°11N/15°07W, oko 320 milja zapadno od obale Irske. Koliko je potonuće broda bilo iznenadno i brzo, svjedoči i podatak da se od 37 članova posade “Empire Airmana”, uspjelo spasti samo njih četvoro. Njih je iz okeana pokupila i spasla britanska korveta “La Malouine” (K-46) i kasnije ih iskrcala u škotskoj luci Grinok. Nekadašnji SMS “Teodo” iznenada je, kao kamen, potonuo na 2.300 metara dubine i na dno Atlantika sa sobom povukao svog zapovjednika, kapetana Džona Brauna Rejnija i još 32 pomorca. Među poginulima bilo je i čak sedam mladih pomoraca starih između 15 i 19 godina.

Imena svih nastradalih oficira i mornara sa broda “Empire Airman” i broda na kojem su plovili, uklesana su na spomenik “Tower Hill Memorial” u Londonu, podignut u čast svih pomoraca trgovačke i ribarske flote koji su stradali u britanskoj službi u oba svjetska rata i kojima je more postalo grob. Tragedija konvoja HX-72 koji je izgubio 11 od ukupno 42 broda koji su ga činili i kada je poginulo 116 mornara, ostala je zabilježena u analima Drugog svjetskog rata kao jedna od najubjedljivijih pobjeda njemačkih podmorničara nad Britancima. Šepkeov smioni poduhvat da uđe unutar konvoja i onda neometano napada bespomoćne trgovačke brodove donio mu je za samo jedno veče, učinak od potopljenih sedam brodova sa ukupno 50.340 BRT i Viteški krst kojim ga je Podmornička komanda njemačke Ratne mornarice odlikovala već 24. septembra 1941, samo dan nakon što je na dno Atlantika Šepke poslao i bivši SMS “Teodo”.

Drugi “Tivat” stradao pod njemačkim bombama 1943.

Drugi ratni brod koji je ponio ime Tivta bio je hulk “Tivat” Mornarice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca - zapravo stara austro-ugarska oklopnjača SMS “Kaiser Max” izgrađena 1874. godine u brodogradlištu Stabilimento Technico Triestino u Trstu. Deplasman broda je bio 3.549 tona, dužina preko svega 75,87 metara a dužina na vodenoj liniji 73,23 metara, najveća širina 15,25 metara, gaz na pramcu 5,99, a na krmi 6,8metara. Visina broda od vodene linije je iznosila 6,17 metara. Pogon se sastojao od vodoravnog dvocilindričnog parnog stroja snage 2.700 konja sa kojim je brod postizao maksimalnu brzinu od 13,5 čvorova.

Zanimljivo je da se veći dio pogonskog kompleksa sastojao od mašinerije koja je skinuta sa prethodnog boroda istoog imena - čuvene oklopnjače “Kaiser Max” iz 1862. a na kojoj se proslavio austrougarski admiral Vilhelm fon Tegethof koji je sa ovog broda komandovao flotom koja je porazila Italijane u čuvenoj bici kod Visa 1866. Kada je taj brod nešto kasnije rashodovan, veći dio njegovog strojnog kompeksa Austrijanci su zbog štednje demontirali i kasnije ugradili na novi “Kaiser Max” - budući “Tivat”. Pored klipnog parnog stroja ovaj brod je imao i tri jarbola sa ukupno 1.633 kvadrata površine jedara, ali je snast broda narednih godina postepeno reduciran te su 1897, potpuno skinuta sva jedra. “Kaiser Max” je bio naoružan sa osam topova kalibra 210 mm, četiri topa kalibra 90 mm i dva topa kalibra 70 mm, a kasnije su dodavani topovi i mitraljezi manjeg kalibra kao i četiri torpedne cijevi kalibra 350 mm.

Tokom svoje karijere u Ratnoj Mornarici Austro-Ugarske SMS “Kaiser Max” je između ostaloga, bio u plovnom sastavu ukupno osam austro-ugarskih ratnih brodova koji su oficijelno predstavljali tu državu na Svjetskoj izložbi 1888. godine u Barseloni. Brod je 1904. povučen iz operativne upotrebe i pretvoren u hulk (nepokretni brod za stanovanje vojnog osoblja u luci), a od 1909. u Boki služi kao štabni brod do kraja Prvog svjetskog rata. Predat je Jugoslaviji 1920. i kao stambeni hulk pod imenom “Tivat” u tivatskom “Arsenalu” se do kraja 1921, koristi za smještaj posada ratnih brodova na remontu i osoblja “Arsenala”. Nakon toga je otegljen u Šibenik, ime mu je 1922. promijenjeno u “Neretva” i tamo je služio kao hulk za smještaj pitomaca mornaričkih škola u Šibeniku.

Za vrijeme italijanske okupacije Šibenika u Drugom svjetskom ratu od 1941. do 1943. godine, hulk “Neretva” je služio kao brod-zatvor. Brod je potonuo na vezu na Mandalini 29. septembra 1943. nakon što su ga u bombardovanju pogodili i oštetili njemački avioni. Njemci su naime, greškom u navigaciji, izručili bombe na Šibenik, misleći da bombarduju Split. Olupina nekadašnjeg SMS “Kaiser Max”, prevrnuta na desni bok u plićaku pod Mandalinom, bila je vidjiva i nekoliko godina nakon završetka Drugog svjetskog rata da bi je na kraju na licu mjesta u staro željezo izrezao splitski “Brodospas”.

( Siniša Luković )