Šta motiviše masovne ubice?

Što je motiv masovnog ubice, pitanje je koje se instinktivno postavlja nakon tako stravičnih zločina, što je donekle i razumljivo imajući u vidu bizarnu prirodu napada, šok koji izaziva i potrebu ljudi da razumiju i donesu zaključke o nečemu što u prvi mah djeluje potpuno besmisleno i iracionalno. Međutim, teško je ponuditi odgovor koji bi zadovoljio širu javnost ističe Arije Kuglanski, profesor psihologije sa Univerziteta u Merilendu koji se proučava nasilje i ekstremizam.

U kolumni objavljenoj na portalu “Konverzejšn” Kuglanski, koji sarađuje i američkim ministarstvom odbrane, navodi da su u medijskim izvještajima motivi napadača obično zasnovani na konkretnim individualnim detaljima slučaja, na njihovim “manifestima” ili objavama na društvenim mrežama. Tu su obično navedene uvrede, poniženja ili odbacivanja - od strane saradnika, potencijalnih romantičnih partnera ili djece iz škole - kojima je počinilac bio izložen. Takođe su navedene i prijetnje grupi kojoj pripada napadač od strane imaginarnog neprijatelja poput Jevreja, ljudi druge rase, muslimana, Azijata ili pripadnika LGBTQ zajednice.

”Mada takve informacije mogu zadovoljiti potrebu za spoznajom načina na koji razmišlja počinilac, takvi motivi su previše konkretni”, ističe Kuglanski i dodaje da iako je priča svakog napadača jedinstvena, porast broja masovnih ubistava ukazuje na opšti trend koji prevazilazi lične detalje.

Možda iznenađujuće, ali opšti motiv koji pokreće masovna ubistva jeste osnovna ljudska potreba za uvažavanjem. Ta potreba se aktivira kada neko osjeti gubitak značaja, usljed osjećanja omalovažavanja, ponižavanja ili izopštenosti, ali takođe i kada u zločinu vide priliku da postanu objekat divljenja, heroj ili mučenik u očima drugih ljudi.

Želja za slavom i kompleks niže vrijednosti

Studija sprovedena 2020. godine o masovnim ubistvima koja su se dogodila između 2010. i 2019. utvrdila je da je 78 odsto masovnih ubica bilo motivisano željom za slavom ili pažnjom, odnosno potrebom da budu važni.

Međutim, ako imamo u vidu da je potreba za značajem toliko suštinska i univerzalna postavlja se pitanje zašto su masovna ubistva većinom izolovani incidenti čiji su počinioci očajni pojedinci. Kuglanski ističe da postoji više faktora koji tu težnju mogu gurnuti u haos i razaranje. Prvi je taj da je potreba toliko ekstremno visoka da je osoba spremna da plati visoku cijenu potencijalne ozloglašenosti.

Razumjeti motiv masovnog ubistva je nesumnjivo važno, ali detaljni opisi razloga mogu služiti ne samo da informišu već i da povećaju vjerovatnoću kopiranja

Istraživanja pokazuju da oko 25 do 31 odsto masovnih ubica pokazuje znake mentalne bolesti usljed koje imaju duboki osjećaj bespomoćnosti i beznačaja. Međutim, i ostalih 70 do 75 odsto bez poznatih patologija uglavnom pati od ekstremnog kompleksa niže vrijednosti, što se vidi na osnovu njihovih izjava o ponižavanju, odbacivanju i isključivanju od strane stvarnih ili imaginarnih ljudi i grupa.

Budući da većina ljudi svoj ego zadovoljava bavljenjem društveno prihvatljivim aktivnostima poput biznisa, sporta, umjetnosti, nauke ili politike, postavlja se pitanje zašto bi neko izabrao tako gnusan način da stekne slavu kroz masakr nevinih.

Kuglanski navodi da pažnja šokirane javnosti napadaču pruža instant “značaj”, a masovna ubistva, naročito zahvaljujući lako dostupnom oružju, predstavljaju prečicu za slavu.

U današnjoj rasparčanoj javnoj sferi kojom dominiraju društvene mreže, lako je naći mrežu pristalica i obožavalaca za skoro sve, uključujući i najgnusnije činove okrutnosti i bezumlja. Zapravo, postoji mnoštvo dokaza da se masovne ubice slave i da mogu služiti kao uzori budućim herojima koji žele da ih nadmaše po broju žrtava.

To je toksična mješavina koja se sastoji od potrebe napadača da bude važan i slavan i mreže koja postoji i podržava takvo ponašanje, ističe Kuglanski i zaključuje da je u cilju sprečavanja užasne epidemije masovnih ubistava neophodno suprotstaviti se narativu koji opisuje nasilje kao lak put do “važnosti” kao i eliminisanje mreža koje podržavaju takav narativ. Takođe je važno identifikovati i učiniti dostupnim alternativne načine za dobijanje na važnosti, drugačijim narativom. To zahtijeva napore cijelog društva i njegovih institucija.

Uloga medija u širenju “zaraze”

Doktori psiholoških nauka Džejms Mejndl i Džonatan V. Ajvi su svojevremeno uradili analizu o tome koliko je važna uloga medija kako bi se spriječilo nešto što oni nazivaju “zarazom” ili kopiranjem zločina. Oni su ukazali da kada se dogodi masovno ubistvo, generalno postoji opsežno medijsko izvještavanje koje se uglavnom sastoji od predstavljanja napadača, njegove životne priče i detalja samog događaja.

Mejndl i Ajvi ističu da kroz izvještaje u medijima masovni ubica često stiče značajan nivo ozloglašenosti sa samim tim i određeni društveni status.

Kroz detalje o njegovom životu ukazuje se na sličnosti napadača i drugih ljudi, sa kojima se mnogi mogu poistovjetiti. Kroz izvještavanje o manifestima i namjerama napadača u kombinaciji sa podacima o broju njegovih žrtava on se predstavlja kao sposoban pojedinac koji je realizovao svoj plan. Takvim izvještavanjem stvoren je model sa dovoljno detalja za promovisanje kopiranja masovnih ubistava.

Promjena načina na koji mediji izvještavaju o masovnim ubistvima može biti teška, imajući u vidu da senzacijalizacija tragičnih događaja povećava publiku i prihod

Ukoliko je način na koji mediji izvještavaju o masovnim ubistvima igra ulogu u njihovom promovisanju i “širenju”, promjena načina izvještavanja bi mogla smanjiti razmjere kopiranja ili imitacije, ističu Mejndl i Ajvi. Oni se ukazuju na taktiku koja je dala rezultate u cilju smanjivanja kopiranih samoubistava i na smjernice koje po tom pitanju dala Svjetska zdravstvena organizacija.

Te smjernice uključuju sugestije da ne treba senzacionalizovati samoubistvo, da treba izbjegavati velike naslove, izbjegavati sugestije da je samoubistvo izazvano jednim faktorom poput depresije, ne ponavljati često priču, ne pružati detaljne opise metoda, ograničiti objavljivanje fotografija i snimaka i naročito biti pažljiv kada su u pitanju samoubistva poznatih ličnosti.

Slične smjernice važe i za izvještavanje o masovnim ubistvima, ističu psiholozi. Američki tim za naprednu obuku za brzo reagovanje u sprovođenju zakona, u saradnji sa Federalnim istražnim biroom, razvio je kampanju “Nemoj ih imenovati”. Kampanja ima za cilj da obuzda masovne imitacije pucnjave i predlaže minimiziranje imenovanja i opisivanja napadača, ograničavanje senzacionalizma i odbijanje emitovanja izjava ili video snimaka napadača.

Džejms Komi, bivši direktor FBI, koristio je sličnu strategiju u opisu pucnjave u Orlandu 2016: “Primjećujete da ne imenujem ubicu i trudiću se da to ne činim. Bolesne ljude na ovakve stvari dijelom motiviše i izopačeni osjećaj slave, a ja ne želim da budem dio toga zbog žrtava i njihovih porodica, i kako drugi izopačeni umovi ne bi pomislili da je to put do slave i priznanja”.

Još jedna strategija može biti i izbjegavanje detaljnih opisa mogućih razloga zbog kojih se napadač odlučio na tako stravičan zločin. Generalno, veća je vjerovatnoća da će ljudi imitirati ponašanje drugih koje smatraju sebi sličnima, ističu Mejndl i Ajvi i kao primjer navode izvještaje da se napadač svetio nakon višegodišnjeg maltretiranja što može predstaviti masovno ubistvo kao jedini mogući odgovor za žrtve nasilja.

”Razumjeti motiv masovnog ubistva je nesumnjivo važno, ali detaljni opisi razloga mogu služiti ne samo da informišu već i da povećaju vjerovatnoću kopiranja”, navode u analizi.

Postoje dodatne strategije na koje ukazuju istraživanja o kopiranju masovnih ubistava, a koje mediji mogu primijeniti kako bi dodatno minimizirali ponavljanje takvih zločina. Jedna od njih je predstavljanje postupaka napadača u negativnom svijetlu (kao kukavičke i sramne) i fokusiranje na posljedice nasilnog čina sa naglaskom na žrtve, njihovo predstavljanje i približavanje javnosti.

U analizi se ističe da odgovornost za masovna ubistva ne počiva na medijima, ali da su oni važan faktor za širenje takvog ponašanja. “Promjena načina na koji mediji izvještavaju o masovnim ubistvima može biti teška imajući u vidu da senzacijalizacija tragičnih događaja povećava publiku i prihod”. Pored toga, ističe se da su zbog društvenih mreža i novih medijskih platformi promjene dodatno otežane.

Međutim Mejndl i Ajvi smatraju da je moguće izvršiti pritisak javnosti na razne medije i pojedince kako bi promijenili taktiku izvještavanja. Oni zaključuju da je prvi korak ka “izgradnji tog javnog pritiska uticati na javnost da postane svjesna veze između medija i kopiranja masovnih ubistava” kao “i uloge koju mediji generalno imaju u nesvjesnom podsticanju nasilja”.

( N.Bogetić )