Uloga države u razvoju poljoprivrede i ruralne privrede u Crnoj Gori

Gorak je ukus koji nam je ostavilo višedecenijsko tranziciono vrijeme u razvoju poljoprivrede i ruralne privrede u Crnoj Gori. U to vrijeme, država je djelovala kao upokojenik, nemoćna da bilo što uradi u zaustavljanju retrogradnih procesa i odluka, koji su bitno unazadile proizvodne, tržišne, ekonomske i razvojne rezultate, koje smo posjedovali u davnim 1980-im godinama.

Poljoprivreda i ruralna privreda, vječito su sukobljene u svom postojanju i razvoju, sa brojnim faktorima - prirodne i ljudske naravi. Zavisno od toga u kojoj će mjeri država i njena struka i nauka o v l a d a t i tim ograničenjima, zavisi njen ekonomski i razvojni napredak. Velika je međuzavisnost između ograničavajućih faktora u procesu agrarne produkcije na jednoj strani, i opredijeljenosti države da svojom agrarnom politikom stvori što povoljniji ambijent koji će omogućiti poslenicima (farmerima i kompanijama) ekonomski napredak i dinamičan razvoj u ovoj privrednoj grani, na drugoj strani

Sunovrat tranzicionog koncepta

Kao produkt neekonomsko razvojne politike u naznačenom razdoblju, Crna Gora je doživjela sunovrat ove privredne grane, koji je nastao kao posljedica brojnih pogrešnih odluka kako u oblasti svojinsko pravnih i ekonomskih odnosa, (neekonomska privatizacije zemljišta), tako i prilikom nimalo lakog prelaska iz ranijeg - propalog sistema privređivanja u drugi - kapitalistički ekonomski i razvojni sistem.

Predugo traje jedno ovakvo bestežinsko stanje u ovoj privrednoj grani, pri čemu se Crna Gora kao država našla u čudu - kako zaliječiti otvorene „tranzicione rane“ na jednoj strani, a na drugoj, kako kreirati novu zelenu agrarnu politiku koja bi počivala na stručno naučnim osnovama i praksi razvijenih zemalja Evrope i svijeta?

Državo, pomagaj

I, što sada uraditi? Pozvati odgovorne da d r ž a v i vrate oduzeta prava i obaveze, kako bi ova počela da radi svoj, a poljoprivrednici ono što im pripada i po Božjoj i po ljudskoj prirodi.

Oni koji ne priznaju istaknute činjenice, hvataju se za samku spasa svoje višedecenijske ideologije i nastoje proglasiti protagoniste nove (reformske) zelene agrarne politike zastarelim i prevaziđenim konceptiom, pri čemu ne žele ni da vide ni da čuju do čega nas je dovela njihova agrarno-tranziciona pamet?

Tako, umjesto nužnih reformskih zahvata, „očevi“ dosadašnje tranzicije, nastoje da konzerviraju ranije i sadašnje stanje, kočeći čak svaki pokušaj stručno naučnog dijaloga na ovu temu?! Ovakva priča se dešava, naspram višegodišnjih zahtjeva evropskih i američkih eksperata i političara, o nužnosti korjenitih reformi u privrednoj oblasti o kojoj je riječ.

Kao potvrdu dugogodišnjeg zalaganja za reformu u spornoj oblasti, u narednom tekstu, pokušaću da podsjetim zainteresovanu javnost na nekoliko krucijalnih problema sadašnjeg agrarnog trenutka u Crnoj Gori, koje nema ko drugi da rješava osim majke države, njenog znanja i kapitala i jakih institucija agrarnog sistema, ruku pod ruku sa akterima agrarne produkcije, kojih sada nema ni u kozjem rogu:

- Prvo, niko ne može negirati da je u teškim godinama nakon završetka II svjetskg rata prvi put u Crnoj Gori napravljen uspješan p r o b o j i iskorak u razvoju poljoprivredne proizvodnje, i to zahvaljujući baš dobro ustoličenoj agrarnoj politici toga vremena, na jednoj strani, i na drugoj, tome što su po prvi put uz neviđeni entuzijazam tadašnje generacie stručnih ljudi, strogo poštovana stručno naučna načela, koja su širom otvorila vrata razvojnoj utakmici u agrarnoj produkciji, kao snažnom zamajcu cjelokupnog razvoja privrede u Crnoj Gori.

Zahvaljujući takvoj tržišno ekonomskoj i razvojnoj orijentaciji, rani proizvodi hrane sa toplog mediteranskog područja Crne Gore bili su dostupni potrošačima kako širom ranije Jugoslavije, tako i na tržištima Milana, Beča, Frankfurta, Minhena, Praga, Varšave i dr.

- Izloženost poljoprivredne proizvodnje ćudima prirode i poslijeratnog deficita stručnih i naučnih znanja, opredijelili su državnu politiku zapadnih zemalja, da cjelinu poljoprivrednog (ruralnog) prostora u tim zemljama, tretiraju kao jedinstven razvojni m e g a projekat, i naspram njega prema razvojnim mogućnostima i prioritetima tog vremena, usmjeravaju razvoj ruralnog prostora, na bazi novih svima dostupnih naučnih saznanja i pozamašnog državnog kapitala, sa ciljem, da očuvaju životnu i ekonomsko razvojnu poziciju ljudi na čitavom ruralnom prostoru svojih država. Francuska agrarna škola toga doba, bila je škola za čitavi danas razvijeni zapadni svijet.

Čitavu skalu problema ove složene djelatnosti u agrarno razvijenim državama rješavali su ekonomski interes privrednih subjekta (farmera i kompanija) na jednoj strani, a na drugoj životni interes države koji su u svakom pogledu bili međusobno kompatibilni.

- Svijest o nužnosti visokih ulaganja državnog (podsticajnog) kapitala kao preduslova stvaranja povoljnog ambijenta za ekonomski održivo bavljenje proizvodnjom hrane i razvojem raznorodne privredne strukture na selu, doprinijelo su bespovratna ulaganje državnog kapitala, kao što su: procesi pretvaranja zemlje (prirodnog supstrata) u meliorisano zemljište, sposobno za visoko rentabilnu i ekonomski održivu proizvodnju, zatim, ulaganja u rješavanje brojnih infrastrukturnih problema, rješavanje koncepta tržišne funkcije, obrazovanja kadrova i dr. kao preduslova za razvoj uspješne i održive seoske privrede.

- Kreiranje dobrog agrarnog zakonodavstva, kao preduslova za stvaranje pravno ekonomskog i stimulativnog ambijenta za bavljenje proizvodnjom hrane i pratećih djelatnosti, bio je i ostao jedan je od primarnih zadataka moderne države, na putu stvaranja razvijenog agroindustrijskog ambijenta i tržišno ekonomski stabilnog agrarnog sistema.

- Razvoj i n s t i t u c i j a agrarnog sistema sposobnih da ponesu teret, naučno tehnološkog progresa u pomenutoj privrednoj grani, zatim formiranje istraživačko projektantskih i investicionih institucija sposobnih da u razvoj proizvodnje hrane i seoske privrede unesu savremenu i proizvodno i tržišno konkurentna svijest, postali su garant ekonomskog efektuiranja investicionih ulaganja, što je opet bilo nezamislivo bez jake podrške države.

- Postepeno kreiranje savremene tržišno ekonomske politike u kojoj će tržište diktirati cjenovne odnose i ekonomsku poziciju proizvođača hrane (uz interventne mjere državnih fondova), dovelo je u razvijenim agrarnim državama zapada, do savremene podjela rada na relaciji proizvođač hrane - tržište (potrošač), pri čemu je utrživanje proizvodnje pripalo nekom drugom tržišnom - privrednom organizmu, čime je proizvođač hrane relaksiran briga oko tržišta svojih proizvoda, a proizvođač - farmer je obavezan da proizvodi što više i kvalitetnije proizvode, pri čemu su ukoliko dobro radi njegov interes i ekonomska budućnost zagarantovani, i obrnuto.

- Iznalaženje alternativnih (inovativnih) rješenja tradicionalnoj poljoprivrednoj prozvodnji, koja nalažu nadolazeće klmatske (temperaturne) promjene nezamisliva su bez direktne podrške države projektu o kojem je riječ;

- Koncepcijsko razrješenje pitanja, da li je farmska proizvodnja hrane na selu jedini razvojni pravac, ili postoje i drugi modaliteti, kao što su melioracija i proizvodno osposobljavanje slobodnih zemljišnih površina, spada u prioritete državne agrarne politike. Konkretno, riječ o zemlji u priobalnoj zoni Skadarskog jezera (najvećem prirodnom resursu u Crnoj Gori), Bjelopavlićkoj ravnici, Lješkopolju, Crmničkom, Ulcinjskom, Mrčevom, Tivatskom i Sutorinskom polju i dr. Van sumnje prethodna strateška pitanja bila su i ostala do danas, briga države na kraći i na duži rok, i predstavljaju okosnicu koncepta (strategije) brige države oko ovog pitanja, ne samo u agrarnoj privredi, već u cijelom sistemu privrednog razvoja države.

Istaknuto tim prije, što 60 odsto svjetskih potreba u hrani, razvijene zemlje Evrope i američkog kontinenta obezbjeđuju sa velikih proizvodnih površina (kompleksa), koji omogućavaju primjenu najsavremenijih tehničko tehnoloških rješenja, i bitno utiču na produktivnost, tržišnu konkurentnost i ekonomičnost rada u ovoj oblasti.

I na kraju

Prva obaveza ili korak države kod nas je da okupi domaću i inostranu p a m e t i kapital, te da u sinergiji svih aktera, kreira koncept (strategiju) poljoprivrednog i ruralnog razvoja na kraći i duži rok (Zelena privredna strategija) koja će počivati na specifičnostima domaćeg prirodnog resursa (zemljište i klima) i t r ž i š t a, i stručnim i naučnim saznanjima na jednoj strani, i na drugoj, pozitivnim iskustvima agrarno razvijenih zemalja Evrope i svijeta.

Tvrdnja da Crna Gora nema mogućnosti i kapitala za pokretanje novog zamajca zelenog privrednog razvoja je neodrživa!

Autor je agrarni ekonomista i specijalista za poljoprivrednu i ruralnu politiku

( Čedomir Marović )