Izgubljeni spomenik

Od obnavljanja spomenika vojvodi Mirku Petroviću do uklanjanja spomen ploče Puniši Račiću, te inicijative za re-postavljanje kolaborantske skulpture Pavla Đurišića, otrpila je crnogorska javnost višestruku istorijsku monumentalnu fetišizaciju i usvojila kao traumu svako buduće spominјanje nekog novog slavoluka, obeliska, konjanika, stele ili ne daj bože - mauzoleja. Međutim, ovo nije priča o još jednoj zloupotrebi (ma kakvog) umjetničkog izraza u političke i ideološke svrhe, već priča o neobjašnjivoj istorijskoj amneziji jednog društva.

Naime, u periodu između 1964. i 1965. godine, prilikom izgradnje Jadranskog puta, na dionici Kolašin-Mojkovac-Ribarevina (sa krakom do Bijelog Polja) srušen je spomenik narodnom heroju - Aleksi Beću Đilasu. U Državnom arhivu Crne Gore, u arhivskom odsjeku Bijelo Polje, konkretnije u dokumentacionom fondu bjelopoljske opštine (od 1958. godine), nemoguće je pronaći dokument koji sadrži odluku o rušenju ovog spomenika, što sugeriše da je isti uklonjen bez bilo kakvog zvaničnog uputstva državnih organa. Da kuriozitet bude veći, u pitanju je jedini spomenik iz vremena NOB-a, koji je ikada srušen u Crnoj Gori.

Aleksa Bećo Đilas je rođen 1906. godine u Podbišću, kod Mojkovca. Osnovnu školu je završio u Kolašinu, a gimnaziju u Beranama. Učiteljsku školu je upisao na Cetinju, a okončao je u Beogradu 1928. godine. Bio je jedan od trojice braće (uz Milovana i Milivoja) u porodici uglednog oficira crnogorske kraljevske vojske - Nikole Đilasa. Lično je formirao prvu partijsku ćeliju KPJ u Bijelom Polju, i to 1935. godine.

Kao ugledan učitelj, uzeo je intenzivno učešće u Trinaestojulskom ustanku (kada je lakše ranjen od italijanske ručne bombe), a naročito se istakao prilikom oslobođenja Bijelog Polja, 20. jula 1941. godine. Iste godine, u noći između 1. i 2. novembra poginuo je u sukobu sa tzv. ''čuvarima mostova'' na Slijepač-Mostu kod Bijelog Polja. U posebnom saopštenju (br. 3) crnogorskog Glavnog štaba NOP-a navedeno je da su Aleksu Đilasa ubili “izrodi crnogorskog naroda - krilaši” (izvor: Narodni heroji Jugoslavije, Mladost, Beograd, 1975.).

Iako su krilaši, tačnije Lovćenska brigada, kao kvislinška oružana formacija na čelu sa Krstom Z. Popovićem, formalno formirani (uz pomoć italijanskih okupacionih vlasti) tek 1942. godine, možemo konstatovati da su kolaboracionističke snage, na čijem se čelu nalazio Radojica Orović, nekadašnji zelenaš i istomišljenik Krsta Z. Popovića, tretirane kao preteča krilaša ili lokalna reinkarnacija bivših zelenaša.

Na bazi nekoliko arhivskih svjedočanstva, Bećo se kao prethodnik, usamljen, uputio prema mostu ispred svoje čete gotovo 300 metara, sa ciljem da podmetne požar i prekine okupatorsko-kvislinšku prometnu liniju na mostu, nakon čega je smrtno ranjen. Njegova četa je ubrzo po dolasku krenula u povlačenje, ostavivši Bećovo tijelo 200 metara od mjesta stradanja, te nastavila hod prema Mojkovcu. Prema bilješkama Milana Novakovića, te noći su Slijepač-Most čuvali žandarmi (krilaši) pod Orovićevom komandom (izvor: arhivski separat ''Ravna Rijeka između dva rata i u prvoj godini NOR-a, 1941.'').

Bataljon Komskog odreda je već 3. novembra dobio ime “Aleksa Đilas - Bećo”, dok je tok cijelog rata među crnogorskim partizanima obilježila pjesma ''Kazaću ti druže tačno'', koja je govorila o Bećovom stradanju. Iza sebe je ostavio suprugu Radmilu (Radu), i kćeri Ljiljanu i Branislavu (Branku). Proglašen je za narodnog heroja 5. jula 1951. godine.

Spomenik, koji je izgrađen nakon završetka Drugog svjetskog rata, nalazio se u naselju Slijepač Most, ispred istoimenog mosta, u bjelopoljskoj opštini. Simptomatično, ali rušenje ovog spomenika se desilo u vremenu kada je njegov rođeni brat Milovan Đilas bio u zatvoru, kao politički zatvorenik. U međuvremenu je, poslije više decenija, ispred područnog odjeljenja Osnovne škole ''Aleksa Bećo Đilas'', u Slijepač Mostu, na inicijativu lokalnog SUBNOR-a postavljena nova spomen ploča u znak sjećanja na Bećovu pogibiju.

Dakle, nesporno je da u Mojkovcu i Bijelom Polju postoje i škole i biste koje krasi Aleksino ime, međutim... da li je to dovoljno? Naročito u vremenu kada se crnogorski narod ponosi vojno-političkim nasljeđem Krsta Z. Popovića i Pavla Đurišića, a zaboravlja na Aleksu Đilasa ili primjerice na jednog Savu Kovačevića?

Ovo slikovito sjećanje je istovremeno i inicijativa da neko, ko je za to pozvan, obnovi ovaj spomenik, koji je (kako kažu glasine) sačuvan, zaboravljen i zarobljen u jednom lokalnom skladištu (posljednjih pedeset godina). Ne zato da bismo ispratili započeti trend obnavljanja svega i svačega, već zato da bismo napustili praksu zaboravljanja onih koji to nisu zaslužili.

( Nikola Zečević )