Sve o crnogorskim dinastijama: Novi leksikon u izdanju CANU

(Leksikon crnogorskih dinastija, CANU, Podgorica, 2023)

Crnogorska akademija nauka i umjetnosti nedavno je objavila svoje novo leksikonsko izdanje - “Leksikon crnogorskih dinastija”. Riječ je o knjizi u kojoj je prvi put objedinjeno znanje o četiri crnogorske dinastije - Vojislavljevićima, Balšićima, Crnojevićima i dinastiji Petrović-Njegoš, zbog čega se može reći da je ovaj Leksikon svojevrstan prilog CANU ideji identiteta i kontinuiteta kulture i državnosti Crne Gore.

Izrada “Leksikona crnogorskih dinastija”, koji ima 211 odrednica, započela je u februaru 2020. godine, a okončana je sredinom 2022. godine. Glavni i odgovorni urednik Leksikona je prof. dr Živko Andrijašević, a članovi Redakcije su: akademik Đorđe Borozan, akademik Šerbo Rastoder, prof. dr Boris Vukićević, doc. dr. Dragutin Papović i mr Milan Šćekić, kao sekretar redakcije, dok je u ime Leksikografskog centra CANU radom redakcije koordinirala mr Dragana Marinković-Dubljević.

Cilj Leksikona je bio da sistematizuje znanja o četiri crnogorske dinastije kao i o njihovom vladarskom i državničkom nasljeđu, pojavama, događajima i ličnostima koje imaju veze sa njihovom vladavinom ili državničkom ličnošću.

U Leksikonu su takođe pohranjena znanja o porijeklu crnogorskih dinastija, vladarskim ili političkim ličnostima sa kojima su crnogorski suvereni imali bliske rodbinske ili političke veze, događajima od najveće važnosti za državničko djelovanje i položaj crnogorskih vladara, stvaralaštvu i djelovanju crnogorskih vladara, aktima koji određuju položaj vladarskih porodica, dinastičkim simbolima i titulama, dinastičkom nasljeđu i njegovoj savremenoj naučnoj i umjetničkoj percepciji. Ovaj sveobuhvatni pregled izuzetnog dinastičkog bogatstva temelji se na iskustvima generacija istraživača, novim saznanjima i savremenim naučnim pristupima.

Objavljivanjem ovog Leksikona CANU je odgovorila jednoj naučnoj i kulturnoj potrebi našeg društva, ali je istovremeno izdala rodni list našim dinastijama, stavljajući pečat prve nacionalne institucije nauke i kulture, na knjigu o njima.

Sve do pojave ovog Leksikona, u crnogorskoj leksikografiji i istoriografiji, nije postojala publikacija u kojoj su objedinjena znanja o crnogorskim dinastijama i njihovom nasljeđu, pa, shodno tome, nije bilo ni uzora koji bi ponudio rješenja i standarde koje bi trebalo uvažiti i unaprijediti prilikom koncipiranja ove knjige.

Redakcija ovog Leksikona ponudila je sopstvenu koncepciju za prezentaciju ove problematike, uvjerena da ova koncepcija zadovoljava osnovne principe koji se tiču problemske sveobuhvatnosti. Jedini nedostatak koji Redakcija nije mogla da prevaziđe, jeste oskudnost znanja o nekim članovima vladarskih porodica, koji su imali mnogo značajnije mjesto u svom vremenu nego što su ga imali i imaju u istoriografiji. Dijelom i zbog nedostatka relevantnih izvora o njima i njihovom vladanju.

Četiri crnogorske dinastije, uprkos diskontinuitetu vladanja koji je postojao između njihovih epoha, stvarale su, uobličavale i unapređivale crnogorsku državnost i njen identitet, ostavivši nakon sebe istorijsko nasljeđe na kome počiva, i po kome se prepoznaje, savremena Crna Gora. Iako odavno postoje dileme o važnosti koju jedna ličnost može imati u istoriji, davanje ovakvog značaja vladarima i vladarskim porodicama u istoriji Crne Gore, nije bez dobrog osnova, jer se oskudnost i zaostalost institucija, ovdje uvijek nadomještala presudnom ulogom vladara.

U crnogorskoj istoriografiji crnogorske vladarske porodice i vladari odavno su predmet zanimanja, najprije u formi nacionalno-romantičarskih, svečarskih i glorifikatorskih publikacija, pa tek kroz naučno-istraživačke članke i monografije, u kojima su sudovi o njima formirani na osnovu diktata istorijskih izvora.

Sa razvojem naučne istoriografije, crnogorski istoričari su nastojali da saopšte opštu ocjenu o njihovom značaju i državničkim učincima, ali i da odrede značaj svakog od vladara unutar vladarske porodice, potirući vrijednovanja koja su počivala na ličnim afinitetima istoriografa, njihovim ideološkim opredjeljenjima, ali i na namjeri da se ugodi aktuelnom društvenom ambijentu ili interesima vladajuće politike.

Nažalost, ni do naših dana takva vrednovanja nijesu sasvim prestala, iako postoji veliki broj naučnih radova i istorijskih izvora koji predstavljaju korektivni faktor za takva stanovišta. Naime, u dijelu naše istoriografije, ali i u nekim inostranim, postoji mišljenje da crnogorske dinastije primarno ne pripadaju istorijskom nasljeđu Crne Gore već su prvenstveno dio istorije jednog naroda i isključivo njegovog državnog nasljeđa.

Ovakve koncepcije temelje se na stanovištu da je prostor Crne Gore samo dio etničkog i državnog prostora jednog naroda, čiji najveći dio živi izvan Crne Gore, i da ovaj prostor ne posjeduje posebnost koja bi ga učinila samostalnom istorijskom pojavom. Shodno tome, osporava se određenje da su Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići i Petrovići Njegoši crnogorske dinastije, jer su, navodno, vladari ovih dinastija pripadnici etničke skupine, odnosno, naroda, čiji većinski dio živi izvan Crne Gore.

Naravno, utvrđivanje etničke ili narodnosne pripadnosti nije jednostavan zadatak, posebno kada o tome nema pouzdanih podataka ili kada je dinastija neslovenskog porijekla, poput Balšića, ali je činjenica da dinastije mogu vladati različitim narodima, ali samo jednom državom, barem kada je u pitanju njihova vrhovna vlast.

Polazeći od takvog stanovišta, jedino je bilo opravdano da se uz naziv dinastije koristiti pridjev izveden na osnovu imena države kojom vlada ili kojoj pripada. Zbog toga su Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići i Petrovići Njegoši crnogorske dinastije i zbog toga je ova publikacija naslovljena - “Leksikon crnogorskih dinastija”.

Vjerujemo da će ovakvim definisanjem četiri crnogorske vladarske porodice, naša stručna i laička javnost sa potpunim uvjerenjem moći da prepozna da se crnogorske dinastije nalaze u temeljima naše državnosti i glavnom toku našeg istorijskog identiteta.

( Ivan Tepavčević )