Kada građani izađu na ulice, bar se nešto sitno promijeni

Crnogorska javnost je godinama postavljala pitanje zašto u Crnoj Gori nema velikih protesta i pobuna, što iz današnje perspektive djeluje dosta neutemeljeno, jer su se stvari za nešto više od deceniju promijenile fundamentalno.

U eri kada su aktuelni bili studentski protesti širom svijeta, kao i žestoki protesti zbog mjera štednje u Grčkoj, organizovali su se 2011. i 2012. godine prvi ozbiljniji i masovniji protesti u Crnoj Gori. Počelo je sa protestima studenata, dosta brojnim, a vrlo zanimljivim i kreativnim okupljanjima, koji su uhvatili pažnju široke javnosti, a onda je najavljeno da će organizovati protest zajedno sa predstavnicima sindikalnih udruženja, što je dovelo do raskola među studentima, a tada su se pominjali i politički pritsci.

Neki od tih studenata su kasnije bili politički aktivni, ali nisu proizveli tu vrstu političkih lidera kao oni krajem osamdesetih kada su studentski protesti, koji su se kasnije utopili u AB revoluciju, na javnu scenu su izbacili svršene studente Mila i Aca Đukanovića, ali i mlade profesore i asistente Momira Bulatovića, Milicu Pejanović Đurišić, Ljubišu Stankovića, Srđu Darmanovića…

Protesti nisu stali, glavnu riječ je preuzela Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) i slogan protest je bio “Vrijeme je”. Glavne mete protesta su bili režim Mila Đukanovića i vlada koju je tada vodio Igor Lukšić. Neposredan povod bilo je uvođenje tzv. taksi “euro po euro”. Nakon toga su se protesti organizovali sporadično, ali je bilo zanimljivih momenata, a svakako jedan od najutentičnijih protesta je bio onaj u Beranselu, gdje su građani dugo “ratovali” sa lokalnim vlastima jer se smeće odlagalo kod lokalnog izvora i ti protesti, predvođeni američkim državljaninom Jovanom Lončarom, su stizali i do zgrade Skupštine, a na njima su se pojavljivali tada mladi političari poput današnjeg premijera Dritana Abazovića.

Ono što je bio zajednički sadržalac svih tih protesta je bilo to što praktično da nije bilo efekata, barem neposredno vidljivih u pravcu ostvarivanja zahtjeva sa protesta. Činilo se da veliki potencijal imaju protesti koji su se pokrenuli nakon predsjedničkih izbora 2013. koji se i dan-danas komentarišu kao jedna od presudnih tačaka u političkom putu DPS-a, a koje je dobar dio javnosti doživio kao pokazatelj da ta partija nije spremna da prepusti vlast, ili dio vlasti, ni umjerenom kandidatu kao što je Miodrag Lekić. No, ti su se protesti završilii na velikim najavama. Jedan od zanimljivih protesta, koji se završio sukobom policije i okupljenih je bio početkom 2014. kao znak podrške velikim protestima u Bosni i Hercegovini. Nakon što je dio okupljenih napao policiju kamenicama, a snage bezbjednosti odgovorile suzavcem, dio okupljenih je sjeo na ulicu i blokirao saobraćaj.

Policija ih je uhapsila, a koliko je crnogorska političko-društvena scena bila tada drugačija govori činjenica da je tada uhapšen sadašnji poslanik i lider Prave Crne Gore Marko Milačić, koji je tada bio novinar, i sadašnji profesor Fakulteta za crnogorski jezik i knjževnost Boban Batrićević, koji je tada bio portparol Foruma 2010, grupacije koja je oštro kritikovala DPS i Đukanovićev režim. Skoro 10 godina kasnije, Batrićević je jedan od najglasnijih oponenata sadašnje vlasti, a Milačić dio te iste vlasti.

Demokratski front je 2015. počeo proteste ispred Skupštine i organizovao “šatorsko naselje”, gdje su nerijetko spavali njihovi politički prvaci. Na samom izdisaju tih protesta, tadašnja vlast je odlučila da ih nasilno razbije što je izazvalo široku reakciju javnosti koja se, uglavnom preko društvenih mreža, organizovala i uputila apel koji je potpisao veliki broj intelektualaca, aktivista, građana…

To je dovelo do masovnih okupljanja, iako je proteste tada i dalje formalno organizovao DF, a sve se završilo 24. oktobra 2015. kada je jedna, nikada otkrivena grupa, gađala policiju Molotovljevim koktelima, nakon čega je uslijedio opšti haos, prebijanje građana na više lokacija od strane policije, uključujući nezapamćeno brutalno prebijanje Miodraga Martinovića, kojeg je tuklo više od deset policajaca.

Ti protesti su, pak, doveli do političkog dijaloga koji je rezultirao formiranjem takozvane Vlade izbornog povjerenja, koja je spremila izbore 2016. godine.

Protestovalo se i narednih godina, ali ne naročito masovno, sve do 2019. godine kada su počeli protesti građana u Baru zbog toga što je lokalna vlast rano ujutru posjekla na desetine čempresa zbog gradnje vrtića, iako su se tome građani mjesecima protivili. Uslijedila su okupljanja na kojima je nerijetko dolazilo do intervencija policije, a lokalna vlast je samo ćutala.

Ubrzo je grupa građanskih aktivista iz više crnogorskih gradova organizovala proteste Odupri se, nakon što se pojavio snimak na kom biznismen Duško Knežević daje novac funkcioneru DPS-a Slavoljubu Stijepoviću.

U tom trenutku su Odupri se protesti bili jedni od masovnijih u istoriji Crne Gore i vodili su i do toga da je tadašnja opozicija potpisala da neće ići sa DPS-om i da će bojkotovati izbore, što nije dugo potrajalo.

Paralelno su nastavljeni protesti u Baru koji su rezultirali vanrednim obraćanjem tadašnjeg premijera Duška Markovića koji je kazao da odustaju od projekta i da će vratiti park u pređašnje stanje. To je bila prva i vrlo značajna pobjeda i okidač za seriju ekoloških protesta sa sličnim efektima (Crno jezero, Sinjajevina…).

Najmasovniji protesti su bili oni u organizaciji Srpske pravoslavne crkve, poznati kao protestne litije, koji su organizovani u većini crnogorskih gradova, a vremenom prerasli u opšti građanski bunt i nose dobre zasluge za smjenu DPS vlasti u avgustu 2020. Glavna odlika litija, ali i protesta “čempresara” i Odupri se jesu bili da ih nisu organizovali i njima upravljali politički subjekti, a tamo gdje jesu su se značajnije uključili, ti su protesti ubrzo izgubili snagu i odumrli.

Pogrešno bi bilo ne pomenuti velike proteste u Budvi zbog nasilne promjene vlasti u toj opštini, ali i okupljanja podrške u više gradova gdje su građani redovno hapšeni. Nakon promjene vlasti u avgustu 2020. je organizovan veliki “patriotski protest” u Podgorici gdje se okupilo na hiljade ljudi, a to je bio okidač za seriju čestih protesta zbog raznih odluka Vlade Zdravka Krivokapića.

Najveći i najznačajniji protest te vrste je bio početkom septembra 2021. godine kada su okupljeni građani na Cetinju protestovali zbog ustoličenja mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija u tom gradu i tada blokirali magistralni put. Uslijedili su sati neizvjesnosti, policija je ispalila velike količine suzavca i akcija je čak dobila i pohvale međunarodnih partnera. Mediji bliski DPS i danas izvještavaju o tom događaju kao o brutalnoj i nikada ranije viđenoj demonstraciji sile i nasilja, a aktivnosti tužilaštva, koje čini se nerado postupa u tom predmetu, praćena su rijetko gledanim pokušajem medijskih pritisaka u obliku tekstova sa potpisima onih koji su direktno i indirektno učestvovali u tim protestima.

Posljednji veći protesti su organizovani krajem 2022. godine pod sloganom “Ima nas” na kojima su traženi vanredni izbori, ali su i oni brzo utihnuli. Iako je tada rečeno da protest organizuje više struktura, a da ih opozicija podržava, Viber grupa “Ima nas” je i dalje aktivna sa hiljadama članova i na njoj se, skoro pa ekskluzivno, distriburira propaganadni sadržaj Demokratske partije socijalista.

Srbija: Već viđeno, ali ne ovako masovno

“Ja k’o luda idem sa mitinga na miting zbog njih, a oni obojica sami našli posao!” Ovako je prije nekoliko godina jedna majka dva odrasla sina objasnila svoju penzionersku miting turneju kojom je za dvije, tri godine sa Srpskom naprednom stranom srpskog predsjednika Aleksandra Vučića ”obišla” cijelu Srbiju, čašćavana povremeno dnevnicom, obaveznim sendvičem i flašicom vode.

Hoće li nastaviti obilazak nije bilo izvjesno ni u petak uoči “najvećeg ikada” mitinga (kada je nastajao ovaj tekst, zbog tehničkih razloga koje zahtijeva format saradnje). Malo zbog godina koje iskusnoj mitingašici otežavaju dugo kretanje i stajanje sa rekvizitima, malo zbog toga što kao penzionere njenog supruga i nju nema ko i čime da ucijeni. No, nema sumnje, da je ona jedna od brojnih iskrenih pristalica srpskog predsjednika, pa i njegovih “događanja naroda”. I daleko od toga da je usamljena.

Novi miting je zakazan poslije prvog masovnog skupa “Srbija protiv nasilja”, održanog 8. maja kao reakcija na dva masovna ubistva početkom mjeseca; u beogradskoj OŠ “Vladimir Ribnikar” učenik je ubio devetoro djece i domara 3. maja izjutra, a nepuna dva dana kasnije mladić U. B. (21) iz automatskog naoružanja ubio je osmoro mladih u šumadijskim selima Duboni i Malom Orašju.

Nezapamćeno teški zločini u Srbiji, koja ima bogatu istoriju masovnih ubistava, ali ne ovako dramatičnih I zgusnutih, izazvali su spontanu reakciju građana prezasićenih dugo njegovanom atmoferom straha i nasilja. Na trećem skupu u petak 19. maja okupilo se i blokiralo dva mosta na Savi Gazelu i Brankov – više od sto hiljada ljudi. Prema procjenama nepristrasnih posmatrača, bio je to najveći skup poslije sahrane premijera Zorana Đinđića, ubijenog u atentatu 12. marta 2003.

Dvije su novine u masovnim okupljanjima koja se nastavljaju 27. maja; izuzetno veliki procenat mladih ljudi, koji su već dugo apolitični, te odavno zaboravljena “simbioza” političara i građana. To korenspodira, s jedne strane, sa žestokom kampanjom protiv opozicije koja se sprovodi putem formalnih prorežimskih medija čitavu deceniju, a sa druge bujanjem prevashodno zelenih protesta protesta. No, činjenica da su lideri nekoliko opozicionih stranaka preuzeli na sebe formalnu organizaciju, ali i eventualne pravne posljedice, u dobroj mjeri vratila je poljuljano povjerenje u opoziciju. No, ne skroz, jer se za sada primjetna uzdržanost demonstranata može ubrzo okruniti pošto postaje sve jasniji rascjep između dvije Srbije – vučićevske i one koja mu oponira – a raste i nestrpljenje građana da se što prije promijeni vlast, a sa njom i stanje u društvu.

Nadalje, mitingom na proteste nije nikakva novina u Srbiji; onih dana evociraju se upomene na višemjesečne proteste koalicije Zajedno u zimu ‘96/97. nakon dramatične izborne krađe i kontramiting koji je 24. decembra 1996. organizovao Slobodan Milošević. Tada je stradalo dvoje ljudi, premda su vođe građanskog protesta Zoran Đinđić, Vuk Drašković i Vesna Pešić desetine hiljada građana odveli u šetnju dijelom grada gdje nisu bili takođe brojni “kontramitingaši”.

Taj scenario, direktan sudar, izbjegnut je jer su organizatori iz opozicije novi protest “Srbija protiv nasilja” zakazali za subotu.

U međuvremenu, na početku izrečeni zahtjevi djelimično su ispunjeni – početak skupštinske rasprave o bezbjednosti - na sjednici zakazanoj na zahtjev opozicije – pretvorio se u brutalan obračun vlasti sa opozicionim poslanicima i medijima, pa se proširio na umjetnike koji aktivno podržavaju protreste. U besprizornosti prednjače premijerka Ana Brnabić i predsjednik parlamenta Vladimir Orlić, a predsjednik koristi svoje omiljene kanale da se do kraja razjasni podjela na “oni” i “mi”. “Oni – na ulici – hoće Majdan, njegovu glavu, vlast bez izbora, a “mi” nudimo jedinstvo (?) i nadu. Već viđen scenario pod upravljačkom palicom Miloševića. Koji je vjerovao da nikada neće pasti.

Vučića poučenog tim iskustvom, protesti itekako žuljaju, jer je koliko prije godinu i po dana, poslije nekoliko blokada auto-puta i mosta Gazela, poklekao pred prozivnicima iskopavanja litijuma, a po procjenama i vlasti i opozicije, tada se bunilo desetak puta manje ljudi. Sada vlast, svjesno ili zaslijepljena sopstvenim resursima i namjerama, čika i opoziciju i građane, bukvalno blokira cijelu zemlju dovlačeći i one koji hoće i one koji neće na kontramiting.

Uprkos svemu, najmlađi opozicioni lider Pavle Grbović vjeruje da je sa svakim protestom – ali i gafom vlasti koji se umnožavaju iz dana u dan – sve realanije ispunjavanje zahtjeva, uključujući oduzimanje nacionalanih frekvencija “trovačnicama” televizijama Pink i Hepi, zabranu tabloida koji šire mržnju, smjena članova Savjeta REM-a i ministra policije Bratislava Gašića.

“To se vidi i po reakciji vlasti. Oni će jednostavno morati da popuste ukoliko pritisak bude dovoljno jak i dovoljno dugotrajan. Ne smijemo da odustanemo i ne smijemo da se razočaramo što nešto nije riješeno u jednom danu”, kaže Grbović.

Ukoliko nemiri na sjeveru Kosova koji su počeli u petak ne prerastu u povod za novo vanredno stanje. Što posljedično može izazvati žestoke sukobe.

U Hrvatskoj se ne protestuje zbog ekonomskih problema, prolaze seksi teme

Što je manji povod, to je veća šansa da u Hrvatskoj dođe do ozbiljnog protesta. Tvrdi to politički analitičar profesor Žarko Puhovski.

“Na primjer, za tri stabla u Varšavskoj ulici, pola Zagreba je mjesecima bilo na nogama i iz njega je nastao jaki politički pokret. Nadalje, iz tzv. borbe za 0,07 posto državnog budžeta nastao je urbano-legendarni pokret plenumaša na Filozofskom fakultetu. Nije se, dakle, radilo o nekoj ozbiljnijoj reformi obrazovanja, niti ozbiljnijem zadiranju u generalni urbanistički plan. Kad je sindikat u nekoliko navrata pokušao za Prvi maj organizovati okupljanje povodom teškog položaja radnika, posebno onih koji imaju ugovore na određeno, dogodilo im se da im na Trg bana Jelačića dođe svega 500 ljudi. Kad se radi o histerizovanim temama poput vakcinisanja, nema problema skupiti ljude, ili kad se radilo o potpuno nesuvisloj priči o navodnoj reformi školstva s Borisom Jokićem i skupilo nekoliko desetina hiljada ljudi. A da postavite pitanje hoćete li protestovati protiv katastrofalnog materijalnog stanja škola, ne biste dobili ni 300 ljudi. Prolaze tzv. seksi teme koje motivišu ljude, a nisu nužno važne za društvo”, smatra Puhovski. Najmasovniji protest u Hrvatskoj bio je onaj 21. novembra 1996. godine na Trgu bana Jelačića u Zagrebu, gdje se, prema procjenama, okupilo oko 120.000 građana koji su došli dati podršku Radiju 101 koji je ostao bez koncesije. Vijeće za telekomunikacije koncesiju je dalo Radiju Globus 101, a kad su zaposlenici rekli da neće odustati bez borbe, dobili su dotad neviđenu podršku jer su prvi put od osamostaljenja građani Hrvatske masovno izrazili nezadovoljstvo. Prvi i posljednji put.

Od masovnijih protesta pamti se i onaj prosvjetarski u novembru 2019. godine. Povod je bila tvrdoglavost Vlade koja nije popuštala Sindikatu hrvatskih učitelja i Nezavisnom sindikatu zaposlenih u srednjim školama, koji su zatražili povećanje koeficijenta složenosti poslova za prosječnih 6,11 posto. Pokrenut je cirkularni štrajk koji je trajao više od mjesec dana, a na Trgu bana Jelačića okupilo se nekoliko hiljada nezadovoljnih nastavnika.

“Nijedan radnik ne može se sam izboriti za bolji status, ali organizovani u sindikate te zajedništvom i aktivizmom svih članova sindikata možemo učiniti čuda”, likovali su predstavnici sindikata. Pamti se i braniteljski protest u Savskoj 66 od 2014. do 2016. godine, ispred Ministarstva branitelja. Bilo je to vrijeme kad je koalicijska vlada u Vukovaru pokušala postaviti dvojezične ploče, a povorka predvođena veteranskim udruženjima zapriječila je put članovima Vlade u koloni u Vukovaru. Protest je u Zagrebu počeo kad su dva mjeseca prije predsjedničkih izbora branitelji podigli šator koji je na tom mjestu stajao preko 550 dana. Tražile su se ostavke ministra branitelja Predraga Matića, zamjenice Vesne Nađ i savjetnika Bojana Glavaševića kojem su zamjerili da je izjednačio žrtve i agresore. Pojavili su se i protivdemonstranti okupljeni pod imenom Occupy Croatia. Viđene su i plinske boce, a okupljeni su prenoćili u crkvi Svetoga Marka. Prošle godine su se u nekoliko gradova održali protesti protiv uništavanja javnog zdravstva i zanemarivanja zdravlja žena, u znak solidarnosti sa ženama kojima je uskraćeno pravo na abortus. U maju 2022. protestovalo se zbog toga u Zagrebu, Puli, Rijeci, Sisku, Splitu, Šibeniku, Osijeku, Zadru... Protestovali su i ljekari, za spas hrvatskog zdravstva. Studentski protesti u Hrvatskoj su rijetki, a najviše se pamti onaj 2009, kad su tražili i besplatno i svima dostupno obrazovanje. Bunili su se i kad nisu bili zadovoljni kvalitetom hrane. Poljoprivrednici su traktorima blokirali ceste... No, ništa masovnije.

“Postoji među ljudima uvjerenje da se ništa bitno zapravo ne može promijeniti. Kod nas ne postoje ozbiljne organizacije koje bi same sebe shvatale kao potencijalne predvodnike protesta, osim možda Radničke fronte koja je mala i slaba. Drugo su pitanja tzv. nacionalne provinijencije. Domovinski pokret je uveo teme koje se ne mogu riješiti protestima, kao na primjer povrat dokumentacije o nestalima koja se traži od Srbije. To se ne može riješiti okupljanjem 30 ili 50.000 ljudi u Vukovaru, što svako razuman zna, ali to je tema na kojoj se može radikalizovati. To su idealne teme, nerješive i bolne, s kojima se povremeno može manipulisati”, zaključuje Puhovski i dodaje da se u Hrvatskoj zbog ekonomskih tema ne protestuje jer je situacija takva da važi ono pravilo koje se obično spominje u opisima Francuske revolucije - nema velikih reakcija kad je najlošije jer su ljudi paralizovani brigom za preživljavanje.

Politička analitičarka Ankica Mamić kaže da u Hrvatskoj veći i “ozbiljniji” protest nije viđen od podrške Radiju 101 prije 27 godina.

“Neće se protestovati zbog skupe hrane i životnih troškova. Možemo govoriti o inflaciji i da srednji sloj polako tone, ali realno u Hrvatskoj se još uvijek dobro živi. Gotovo svi smo vlasnici nekretnina u kojima živimo, i u evropskim razmjrerama je to izuzetno velik postotak. Dio Hrvatske koji živi od turizma, ne samo na obali, krpi kućne budžete i dovodi do toga da nemamo izrazito siromašne ljude. Prava socijala pak je u velikoj mjeri ovisna o državi i ona nije bazen za stvarne proteste. Kao narod nismo pretjerano skloni protestima”, ističe Mamić.

BiH: Pravda za Davida najveći bunt

Najsnažnija pobuna u poslijeratnoj BiH dogodila se 2018. godine u Banjoj Luci kada su na Trgu Krajine svakodnevno održavani protesti zbog ubistva Davida Dragičevića. Ali, protesti su nakon izbora ugušeni, pokret “Pravda za Davida” je razbijen, a Davidovo ubistvo je i dalje nerasvijetljeno.

Protesti se već sedmicama održavaju i u Francuskoj, Španiji, Njemačkoj. Na ulicama si u građani Srbije nakon dva masakra. Ipak, čini se da u BiH ne postoji ama baš nijedna jedina stvar – ni svakodnevno poskupljenje osnovnih životnih namirnica, goriva i struje – koja bi građane izvela na ulice. Svi do sada održani protesti bili su tek polupolitički obračuni svih sa svima. I kada bi bili održani, građanski protesti ne bi imali snagu koja bi donijela promjene.ž

Komunikolog i novinar Mladen Bubonjić kaže da je za proteste potreban društveno-politički momentum. Daleko od toga da kod nas ne postoje razlozi za građanski bunt, ali zbog više razloga se on ne dešava.

“Prije svega, za građansku neposlušnost i bunt je potrebna građanska svijest, što naše društvo još nije dostiglo u dovoljnoj mjeri da kada se i dese protesti, kojih jeste bilo, oni su ipak najčešće politički vođeni, da li od strane opozicije ili od strane vlasti, što je inače društveno-politički paradoks da vladajući protestuju, što možemo vidjeti i u Srbiji, rekao je Bubonjić.

Vlast, dodaje on, godinama uspješno obesmišljava politički, ali i društveni život stvarajući ogromnu bazu apatičnih građana koje je teško motivisati i pokrenuti na proteste. Pored toga, opozicija, kojoj je u neku ruku politički prirodno da protestuje, više puta je zloupotrijebila, ne samo građanski bunt, nego i ljudske tragedije, tako da građani i u njih imaju sve manje povjerenja.

“Trenutno dominira fenomen krize povjerenja i to ne samo kod nas. Populisti i uslovno rečeno mediji bliski njima uspješno stvaraju atmosferu nepovjerenja. Njima nije cilj da građane/potencijalne glasače ubijede u nešto, nego da ih dovedu do toga da sumnjaju u sve. U takvoj atmosferi zaista je teško animirati građane da se pobune. Bojim se da će trend “kuvane žabe” još dugo biti prisutan u našem društvu, prijeteći da postane opšte mjesto”, kazao je Bubonjić.

( Jelka Jovanović (Danas), Goran Dakić, (Oslobođenje), Ivica Beti (Večernji list), Ana Burić (Vijesti) )