Kontinuitet latiniteta je održao Evropu u teškim vremenima: Podsjećanje na polihistora Miloša Miloševića

Čini mi čast da iznesem ovo kratko izlaganje o dr Milošu Miloševiću. Izlaganje sam nazvala: Polihistor Miloš Milošević i latinitet u Crnoj Gori. Zašto?

Htjela sam da naglasim doista renesansnu ličnost dr Miloševića. U takoreći epskim vremenima, on je bio rara avis, rijetka ptica, izuzetak. Raspon njegovih interesovanja je zahvatao polja od muzike, istorije, poezije do istorije umjetnosti. Arhivistika i paleografija su prava vokacija ovog naučnika i stvaraoca.

Miloš Milošević je završio pravni fakultet u Padovi, sedmom najstarijem univerzitetu Evrope, osnovanom 1222. godine, gdje je radio i jedan Galileo Galilei. Ovdje je, bez sumnje, stekao vještinu pravnog rasuđivanja i savršeno znanje latinskog. Ali dr. Milošević nikada, ni neposredno nakon studija, nije bio samo pravnik, iako mu je pravna struka omogućila racionalno mišljenje i smisao za red i sistem.

U dvadesetom vijeku najveći evropski filozofi, pisci, humanisti pozivaju se na srednjovjekovno nasleđe svojih nacija. Upravo ratne katastrofe su kod pojedinih savjesnih naučnika izazvale niz pitanja: kako natjerati sebičnu vlast da djela u korist čovječanstva? Zašto se istorija ponavlja, začaurena i u cikličnom kretanju? Do koje mjere je pojedinac odgovoran?

Ernst Robert Kurtius podsjeća da je sveti Augustin napisao Državu božju pod utiskom Alarihovog razaranja Rima. Napoleonski ratovi su uticali na Hegelovu filozofiju. Prvi svjetski rat je imao odjeka u knjizi Propast Zapada Oswalda Spenglera.

Evropska kultura u istoriografiji se izdvojila kao jedna misaona cjelina, stara dvadeset šest vjekova, koja je doživjela veliku krizu. Povratak ka njoj je posebno nakon Drugog svjetskog rata značio stvaranje novog puta i buđenje nade. Istraživanje lokalnih kulturnih tokova je moralo biti uramljeno u sagledavanje tih vjekova kao sastavnog djela cjeloevropske kulture i civilizacije.

Miloš Milošević je pripadao pokoljenju naučnika i stvaralaca koje tako misli i na tim osnovama stvara. Nakon školovanja i rada u Italiji, Hrvatskoj i Srbiji on se vratio u svoj Kotor. Srednjovjekovna prošlost malog, ali značajnog Kotora dala je smisao njegovom pregalaštvu punih šest decenija arhivskog rada. On je dao poseban doprinos razvoju arhivistike kod nas i institucionalnom pamćenju Istorijskog arhiva Kotor i vaspitao je više stručnjaka.

Od površnosti do dubine

U našoj struci su ukorijenjene neke pogrešne ocjene, od kojih je jedna, koju šire istoričari novog doba, da je proučavanje srednjevjekovne prošlosti tobože lakše, jer postoji mnogo manje izvora nego u istoriji novog doba. Ova tvrdnja zapravo otkriva neupućenost onih koji svoje istraživanje temelje na štampanim izvorima i čitkim rukopisima.

Zapravo, nauka o srednjem vijeku je vrlo složena i mnogoslojevita. Kao prvo, pretpostavka da polazi od male količine izvora je važila za pozitivističku istoriju, koja se bavila političkom istorijom - istorijom zbivanja te je koristila povelje, crkvenu i državnu dokumentaciju. Naravno, povelja je sačuvano veoma malo, i u našoj, crnogorskoj sredini, one su analizirane, čitane, tumačene u nedogled jedne te iste.

Međutim, danas znamo da je istorija ne samo državna ili crkvena politika. Tu je društvena istorija, istorija umjetnosti, književnosti, kodikologija, paleografija i niz drugih disciplina. Današnji istraživač srednjeg vijeka stoji pred zadatkom da čita i prevodi gradske knjige, pisarske bilješke, tekstove na marginama. On skuplja ogroman broj podataka od kojih, upoređujući ih sa rezultatima drugih naučnih grana, tek nastaje prava slika srednjovjekovne istorije. Jer za srednji vijek je tipično da su to bila vremena kada su ne samo pisani izvori, nego i drugi simboli i druge pojave stvarale poruke i pouke društvu. Idealno je, da obrazovanje današnjeg naučnika medijeviste odgovara obrazovanju tadašnjeg notara, crkvenjaka, pisaca, svih nosilaca pismenosti.

U bogatoj književnoj zaostavštini Boke Kotorske, pomažući se arhivalijama, s kojima je i u Biskupskom arhivu, i u IA Kotor postao savršeno upoznat, dr Milošević je našao ono što se ne može naći nigdje drugo: raznovrsnost društvene klime u mnogo čemu posebnoj bokeljskoj sredini. Upravu i politiku su tu, doduše, dominantno vodili Mleci, ali je genetička i ljudska baza bila domaća. Takva sredina traži tolerantan duh koji se uzdiže iznad samo lokalnih prilika.

Arhivska baza i mladi Miloš Milošević

Da pojasnim: u srednjem vijeku je bilo obrazovanje veoma unifikovano i latinizovano. Polazilo je od antičke baštine i od srednjovjekovnih pisaca i mislilaca. Za vrijeme kada mi u Kotoru imamo izvore, više nisu bila pismena samo crkvena lica. Obrazovanje je još uvijek bila ekskluzivna stvar, ali prodor laika je već bio vidljiv. Recimo, jedan notar je podjednako kao i crkveno lice u školama upoznao Aristotela u prevodu na latinski, Cicerona, Tomu Akvinskog i druge. Stekao je uvid u gramatiku, retoriku, stilistiku. Zatim, kada je položio strogi notarski ispit, on se zaposlio.

Notarev zadatak je bio da na osnovu prethodno uzetih bilješki sastavlja zvanične dokumente javnih i privatnih lica koji su nosili njegovu ovjeru, dakle, notarski žig. Kopije notarskih akata su se prepisivale u kopijare, dakle, u knjige koje nazivamo notarski spisi. Činilo se to da pojedinačni dokumenti, ugovori, dužničke isprave i drugi dokumenti ne padnu u zaborav, da se u pravno pamćenje društva urežu. Mnogo onoga što danas obavlja politika, institucije, ministarstva, nadleštva i policija ležalo je na grbači notara. Svuda na evropskom tlu, pa i u Kotoru koji je bio tipična mala sredina gradske srednjovjekovne Evrope.

Notar i njegovi pomoćnici su radili prema formularima koji su kružili po Evropi. To su bili priručnici koji su sadržali uputstva šta mora da sadrži kupoprodajni ugovor, bračni ugovor, ugovor o zapošljavanju, salvus conductus, zavještajna oporuka i drugi. Daleki predak administracije današnje Evropske Unije (EU) bacio je svoje pipke tada i do zabačene zapadne provincije Boke Kotorske. Usuđujem se da mislim da je evropska administracija, najdisciplinovanija koju istorija poznaje, pa i najuticajnija, potekla iz rimskog prava i latinskog srednjevjekovlja.

Sada se vraćam na početak: dobar medijevista mora da bude u stanju da u dokumentaciji razlikuje formalnu stranu, i novinu. Da vidi i ključne ali i skrivene informacije, da prepozna i objektivne okolnosti, da prepozna citate i aluzije. Ne zaboravimo da se u srednjem vijeku nije znalo za autorska prava: sve auctores je mogao bilo ko citirati, a da ne navede od koga je uzeo misao ili rečenicu.

Dalje, tu su i spoljašnji znakovi dokumentacije. Recimo, za vrijeme kuge pismo je užurbano i teško čitljivo, jer je notar jedva stizao da udovolji svim zahtjevima za sastavljenje testamenta.

Umijeće da radi sa srednjevjekovnom građom, kao da je posmatra i čita ne spolja, nego iznutra, očima tadašnjih autora i pisara je bila jedna od stvari kojima je dr Milošević odlično baratao. Podsjećam, on je ušao u arhiv kao obrazovani, nadareni mladi čovjek, ali bez univerziteta tog smjera.

Ljubav prema Italiji

Kao što je matematika stožer za prirodne nauke, tako je za duhovne nauke osnov istorijskog istraživanja i sluškinja filologija. I tu je Miloš posjedovao znanje latinskog, odnosno italijanskog u mjeri koja je bila zavidna. Što se italijanskog i italijanske kulture tiče, Miloš je prenio u naše krajeve znanje o Italiji kada je to bilo najteže, poslije rata, kada je svijet gledao Italiju drugim očima.

Svaki naučnik, pored vlastite, ima i svoju drugu kulturnu domovinu. Kod mene je to rimsko carstvo, nota bene položaj Jevreja u rimskom carstvu, pa naravno i Crna Gora. Čovjek malo šta u životu voli kao domovinu; prirodno je onda duh da stremi njoj. I pošto je stari Kotor u znatnoj mjeri govorio jezikom Italije, za naučnog i kulturnog radnika kakav je bio dr Milošević je bilo prirodno da ovu ljubav ispolji u okviru svoje Boke.

Da citiram njemačkog filozofa G. W. Leibniza, postoje dvije vrste istine: jedna vrsta istine se nalazi samo razumom, nema potrebe da se dokazuje empirijski. Druga vrsta istine se saznaje samo radnim i istraživačkim iskustvom, i logički može biti nedokaziva. To je slučajna i nužna vrsta istine koja se temelji na filološkom znanju, na tonama pročitanih izvora, osjećaju za jezički ton, figure, ograde ili odobravanja onih koji su pravili zapise, a nisu mogli da iskažu stav na drugi način nego skriveno.

Bez poznavanja Italije, njenih jezika i dijalekata teško bi bilo preći onaj dugi put - one kilometre manuskripta pohranjenih u Istorijskom arhivu Kotor, dakako i u Biskupskom arhivu. Teško bi bilo iščitati Testament Ivana Crnojevića, u venecijanskoj Marciani, koji je, praktično, čekao na Miloša Miloševića tolike decenije. I prevesti, odnosno prepjevati pjesnike Ljudevita Paskvalića, i Dživa Bolicu Kokoljića. Da ne pominjem tolike analiste, hroničare, biografe koje je on akuratno priredio za antologiju Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka u 23 toma, i skupa sa akademikom Pantićem dao ovoj kapitalnoj antologiji značajan doprinos.

Južnoslovenski duh

Dr Milošević je ove tokove srednjeg vijeka savršeno osjećao i razumio. Imao je volju da pored drugih stručnjaka i saradnika posveti svoj život latinskim studijama, latinskim i humanističkim u širem smislu koji, posebice na našim prostorima, sežu do vizantologije, patristike itd. Don Pavao Butorac, teolog i latinista, don Ivo Stjepčević, germanista, don Gracija Brajković čine ovo poštovanja dostojno pokoljenje. I medijevista Sima Ćirković, te izuzetan književni istoričar Miroslav Pantić, istoričar Risto Kovijanić, plodno su naučno pokoljenje kom je i on pripadao.

Među ovim jugoslovenskim naučnicima on je nadogradio obrazovanje koje je već imao kroz arheologiju, paleografiju, diplomatiku, istoriju književnosti, hronologiju, genealogiju, istorijsku statistiku i geografiju, metrologiju, epigrafiku - one pomoćne istorijske nauke bez kojih je potpunost istraživanja srednjeg vijeka nezamisliva. U saradnji s nekima od njih tako je nastao Kotorski statut, na primjer, ili dvoknjižje Poezija baroka, i Proza baroka, koje je obogatilo jugoslovensku književnost.

Uz to, dr Milošević je bio i vrsni poznavalac latiniteta. Latinitet, i time dolazim ka drugom pojmu iz mog naslova, u drugim se zemljama naziva prikladnijim nazivom latinske studije. Radi se o originalnom pristupu istraživanju koji polazi od činjenice da su latinski pisana djela i latinski izvori ono šta spaja cijelu Evropu od kraja antike do kraja srednjeg vijeka.

To je naš zajednički temelj i stub, naša baština i nešto bez čega ne bismo bili ono što jesmo. Latinitet znači za savremenu Evropu mnogo: on je doista otjelovljenje naših napora da nikada ne prestajemo da izučavamo srednji vijek, bez kojeg bismo bilo niko i ništa. Smatram da bi Evropa, da nije imala i nema svoje srednjovjekovlje, bila obična pustinja bez trave i vode. Kontinuitet latiniteta je, podsjećam, ono što je Evropu održalo uprkos ratovima i teškim vremenima. Latinitet je kulturna utjeha Zapadne Evrope, pa time i njene zabačene provincije Boka Kotorska.

Kako kaže poznati teoretičar Ortega y Gasset, naučna knjiga mora da bude naučna; ali isto tako treba da bude knjiga. Ono po čemu sam se, pored ostalog, divila doktoru Miloševiću je bio način na koji je pisao naučne tekstove: pitko, jasno, bespristrastno i zanimljivo. Hajduci u Boki Kotorskoj, ili Pomorski trgovci, ratnici i mecene su uzbudljive knjige, da ne nabrajam sve ispod čega stoji Milošev potpis. Statut grada Kotora je, uprkos svojoj obimnosti i težini, izuzetno pregledna i korisna knjiga; Statut bratovštine sv. Nikole mornara - isto tako. Ovaj pristup pisanju naučnog teksta zahtijeva književni dar koji precizno razlikuje gdje treba stati sa naukom i približiti izlaganje čitaocu ne samo stručnjaku, nego i ljubitelju prošlosti.

( Lenka Blehova Čelebić )