Dug i žestok put Brusa Lija ka besmrtnosti: "Postao je mit"

Brus Li je želio da bude najveća zvijezda televizije na svijetu, rekao je svom prijatelju i učeniku borilačkih vještina Stirlingu Silifantu. Izjavio je da će jednog dana biti veća zvijezda i od Stiva Mekvina i Džejmsa Koberna, najprofitabilnijih glumaca, koji su takođe bili Lijevi učenici.

Silifant, koji je bio scenarista nagrađen Oskarom, odgovorio je odrično: “Ti si kinez u svijetu bijelaca. Nema šanse da ćeš uspjeti u tome”.

Silifantove riječi, izjavljene više iz ljubavi, a ne rasizma, bile su početak bitke, sa kojom se Li suočio u Holivudu. Američki rukovodioci nisu vjerovali da azijski glumac može biti uspješan i porfitabilan. Lijev komentar “veći od Mekvina i Koberna” došao je usred frustracija oko filma “The Silent Flute”, jednog od brojnih neostvarenih, nedovršenih i propalih projekata.

Vrativši se u Hongkong, Li je napravio revoluciju u kinematografiji borilačkih vještina serijom filmova snimljenih u studiju “Golden Harvest”. Među filmovima su The Big Boss, Fist of Fury, The Way of the Dragon i Game of Death, koji će biti prikazani tokom juna i jula u svjetskim bioskopima povodom obilježavanja 50 godina od njegove smrti.

Kao što je opisano u biografiji Metjua Polija, “Bruce Lee: A Life”, Li je u Aziji bio “veći od Bitlsa” kada je umro, 15.000 ljudi okupilo se na ulicama. Međutim, u Americi je i dalje bio samo “nedovoljno poznati TV glumac”. Posmrtno izdanje njegovog posljednjeg filma “Enter the Dragon”, koji je bio prva koprodukcija između Holivuda i Hongkonga, pomogla mu je da Li postane zvijezda i na zapadu. Čak je tek tada postao jedna od ikona 20. vijeka.

“Zbog onoga što je mogao biti, zato što je umro tako rano. Postao je mit”, kazao je Frenk Dženg, stručnjak za filmove borilačkih vještina i redovni DVD komentator.

Njegov status zvijezde bio je već predodređen. Li je bio “nepo beba” (dijete poznatih ličnosti), rekao je Poli. Lijev otac bio je operski pjevač i glumac, dok je Mlađi Brus rođen u San Francisku 1940. godine kada mu je otac bio na turneji. Kao klinac, glumio je u 20 melodramskih filmova. Poli kaže da je Brus bio “Makoli Kalkin Hongkonga”. Ali tinejdžer Brus je bio siromašni student i ulični borac, kojeg su roditelji poslali nazad u Ameriku.

“Od bogataša visoke klase Hongkonga i zemlje trećeg svijeta postao je siromašni imigrant”, dodao je Poli.

Li je naučio kung-fu kako bi zaradio novac. Kao učenik legendarnog Ip Mena, Li je imao dosta progresivan pristup toj borilačkoj vještini.

“On je zaista bio jedan od prvih kineskih boraca koji je govorio engleski. Došao je sa svojim svježim, modernim, otvorenim stavom. Njegov prvi učenik bio je crnac, što je nečuveno u to vrijeme, kazao je Poli.

Umjesto da se drži tradicije i onoga što su majstori kung-fua prenosili 1000 godina, nastojao je da osmisli savršenu borilačku vještinu, koju je nazvao “Jeet Kune Do” (“put presretačke šake”) - prilagodljivi i učinkoviti hibrid, u kojem se predviđa napad i razotkrivaju slabosti protivnika. Borilačke vještine bile su tada moderne u Holivudu. Li je privlačio različite učenike, od poznatih zvijezda, do onih sa crnim pojasevima.

Godine 1966. Brus je dobio ulogu pomoćnika Katoa u brzo otkazanoj TV seriji “The Green Hornet”. Druge filmske i TV uloge bile su rijetke, dok su projekti i razvojni poslovi propali. Sada oženjen i sa dvoje djece, Liju je bio potreban novac. Vratio se u Hongkong kako bi snimao filmove u Golden Harvestu, novonastalom studiju koji je vodio Rejmond Čou. Čou je postao konkurent studiju Shaw Brothers, koji je imao totalni monopol nad hongkonškim filmovima.

“Bio je u svojevrsnom konstantnom frojdovskom takmičenju sa svojim ocem. Kada mu se to svidjelo, želio je da ima veću vilu i više slave”, rekao je Poli.

Prvi film Lija u Golden Harvestu, “The Big Boss”, prikazan je u Hongkongu u oktobru 1971. godine, kada je oborio rekorde bioskopskih blagajni. Sljedeći film “Fist of Fury”, objavljen u martu 1972. godine, ponovo je oborio rekorde u prodaji. Lijev uspjeh krunisao je trend nacionalizma među građanima Hongkonga u to vrijeme. U “The Big Boss”, Li glumi kineskog kompanijskog radnika koji putuje na Tajland, gdje se obračunava sa gangsterima. U očigledno nacionalističkom, filmu, on se bori protiv agresora iz suparničkog japanskog tabora.

“U njemu ima elemenata snažnog, dominantnog, muževnog kineskog heroja koji je ponosan na svoje nasljeđe”, kazao je Dženg.

“On se sveti rasnim predrasudama. Njegovi bi filmovi imali društvenu relevantnost, i to ne samo za Kineze u Hongkongu, već i za sve Azijce koji žive u Sjedinjenim Državama”.

Lijevi filmovi snažno pogađaju iz još jednog razloga - kung-fu koji mijenja tok igre. Kinematografijom Hongkonga prije su dominirali filmovi “Shaw Brosa” u produkciji “Wuxia” tradicije mačevanja, tj. koreografski zamišljenje akcije. Nasuprot tome, Lijeve borbe bile su stvarne, jer imaju “pojačani realizam” sa svom brzinom i uvjerljivim materijalom smatra Poli.

“Često Brus Li zna da nokautira nekoga samo u nekoliko poteza”, rekao je Dženg.

Li se takođe sukobio sa režiserom filmova “The Big Boss” i “Fist of Fury”, Lo Vejem. Li je želio da prenese vrijednosti holivudske produkcije u relativno otrcanu kinematografiju regije. Pored toga, htio je da ima kontrolu nad svim aspektima svojih filmova.

“Naučio je od Stiva Mekvina da zvijezda uvijek treba da bude gazda”, kazao je Poli.

U sljedećem filmu “Way of the Dragon”, Li je preuzeo uloge pisca, režisera, producenta i zvijezde. On glumi Tang Langa koji putuje u Rim kako bi pomogao da zaštiti kineski restoran od lokalnog kriminalnog šefa. Za ljubitelje kung-fua, “Way of the Dragon” je ludački film, koji počinje kao luda komedija, kada Li trči do WC-a, gdje na kraju ima svoj najlegendarniji obračun. Tu se bori sa prijateljem iz stvarnog života i dvostrukim prvakom u karateu Čakom Norisom.

“Mislim da to nikada nije bilo nadmašeno”, dodao je Poli o borbi Lija protiv Norisa. “Ono što je zanimljivo jeste da je Li u tu borbu ubacio svoju Jeet Kune Do vještinu. Počne da gubi jer je previše krut i vezan za tradiciju, a onda se prilagodi, postaje opušteniji i fluidniji - i tako pobjeđuje Čaka Norisa. Taj film nosi bitnu pouku u sebi, što je bila rijetkost u kung-fu filmovima”.

“The Way of the Dragon” je pobio rekorde u prodaji filmova Big Boss i Fist of Fury. Li nije bio sasvim zadovoljan samim filmom, te nije želio da se prikazuje na zapadu, zbog čega se i posvađao sa Čouom kada je saznao da pregovara o distribucijskom ugovoru u SAD-u (iako je tamo film objavljen tek nakon njegove smrti). Ali za Dženga, to je takođe film koji govori o pravom Liju.

“’The Way of the Dragon’ je moj omiljeni film Brusa Lija.”Vidi se transformacija ovog čovjeka koji započinje kao niko, prostak sa sela, a odlazi u zemlju čiji jezik ne govori. Bio je to prikaz nekoga ko ostavlja svoj trag u inostranstvu. Mislim da je to nešto o čemu se radi u filmu”, ispričao je Poli.

Filozofija Jeet Kune Doa, koja je prikazana u borbi protiv Norisa, nastavila bi se u Lijevom nedovršenom, potencijalnom remek-djelu, “Game of Death”. U planiranoj priči, Lijev lik bi se popeo na petospratnu pagodu i pobijedio neprijatelja, koji ima drugačiji stil borbe. Protivnik je bio visoki košarkaš Karim Abdul-Džabar, jedan od Lijevih istaknutih učenika. Kasting je bio najbitniji.

“I Karim je na neki način koristio Jeet Kune Do. Skoro kao da se Brus Li borio sam sa sobom, što bi objasnilo zašto je Karim bio njegov posljednji borac”, kaže Dženg.

Snimanje filma je obustavljeno kada je Warner Bros ponudio Liju priliku da glumi u prvom holivudskom kung-fu filmu: “Enter the Dragon”.

“Game of Death” nikada nije završen. Najavljeno je da je snimljeno 100 minuta materijala, sa oko 40 minuta snimaka koji se mogu iskoristiti. Veliki dio toga izgubljen je u arhivima Golden Harvesta, a neki su ponovo pronađeni godinama kasnije. Iako je nedovršen, film “Game of Death” ostaje jedan od uticajnijih.

“Ideja o usponu na toranj dok se pobjeđuju neprijatelji na svakom nivou može se računati kao prethodnik videoigara”, kaže Dženg.

“Inspirisao je toliko akcijskih filmova, među kojima su Die Hard, Dredd, The Raid.” Tu je i žuti kombinezon koji Li nosi u njemu, a služio je kao inspiracija za slično stilizovanje Ume Turman u filmu “Kill Bill”.

Lijev uspjeh u Hongkongu bio je intenzivan. Imao je nezgodan odnos sa tabloidima, koji su mu dali moto “sagradi, pa sruši”, te su iskoristili napetost između kineske i američke strane. Međutim, šta je to, što je napravilo od Lija megazvijezdu? Novac? Slava? Ponos? Dokumentarac “A Warrior’s Journey” 2000. godine, sugeriše da je bioskop bilo platforma za dijeljenje njegovih filozofija borilačkih vještina.

“Moja je teorija da je bio u svojevrsnom stalnom frojdovskom takmičenju sa svojim ocem”, kaže Poli.

“Jasno je da je time bio vođen. Kada mu se to svidjelo, želio je veću vilu i veću slavu. Dodajmo tome i rasizam kroz koji je prošao u Holivudu, ne okrutan, već omalovažavajući. Nepravda ga je podstakla”.

Otprilike u isto vrijeme Li je izgubio glavnu ulogu u američkoj TV seriji Kung Fu. Izvršitelji su mislili da mu je naglasak previše očigledan. Uloga je pripala bijelom glumcu Dejvidu Karadinu. Kao što je Poli primijetio, Li je pokušao da okupira i istok i zapad. Za mejnstrim holivudsku publiku, “Enter the Dragon” je bio Lijev daleko najlakši film. Režisirao ga je Robert Kluz, a radi se o namjernoj imitaciji Džejmsa Bonda: Lijev lik je angažovan od strane britanskog špijuna da se ubaci na turnir borilačkih vještina koji na tajnom ostrvu organizuje otac kriminala.

“To je jedini film na engleskom jeziku sa vrijednostima holivudske produkcije, a da je sa zapletom koji je razumljiv zapadnoj publici”, kaže Poli.

“Možete zamisliti kakav bi Brus Li bio kao holivudska zvijezda. Morate biti pravi kung-fu obožavalac da biste uživali u drugim njegovim filmovima”.

Li je umro 20. jula 1973. godine u 32. godini. Umro je od cerebralnog edema (što nikada nije bilo utvrđeno), u krevetu svoje ljubavnice, što je Rejmond Čou isprva pokušao da zataška. Poli je ubijeđen da je glumac umro od toplotnog udara.

“Ali do dan-danas nema konsenzusa o tome kako je tačno umro”, priznao je.

Skandalozni elementi Lijeve smrti: ljubavnica, prevara, tragovi kanabisa pronađeni u njegovom tijelu, pomamili su tabloide. Bilo je i ludih teorija: Li je otrovan; Trijade su ga ubile; bio je proklet.

“Ljudi su se kladili da li je to reklamni trik za “Game of Death”, kaže Poli. Ništa ne govori kao činjenica, što je “ikona 20. vijeka” urmla mlada i ostavila iza sebe masu teorija zavjere o svojoj smrti.

“Enter the Dragon” objavljen je sljedećeg mjeseca. Zaradio je 90 miliona dolara u SAD-u i započeo je svjetsko ludilo. U Hongkongu, međutim, nije sve tako dobro prošlo. Dženg smatra da je “Enter the Dragon” previše zanemario Lija, a umjesto toga se fokusirao na njegove američke kolege Džona Seksona i Džima Kelija.

“Za mene je najteži prekršaj to, što su svi borci na ostrvu i svi nose karate kimona. Ovo je trebalo da bude kineska kung-fu stvar. Kao da su u film stavili sve što je ‘istočno’. Mislim da se publika u Hongkongu osjetila uvrijeđenom”, siguran je Poli.

Zatim je uslijedio ciklus posmrtnih filmova “Bruceploitation”, u kojima su glumili dvojnici Lija, koji su oponašali njegove borbe (Dženg je koproducirao nadolazeći dokumentarac o ovom fenomenu, “Enter the Clones of Bruce”). Čou je 1978. godine objavio ultimativni Bruceploitation film: prerađeni film “Game of Death”, u kojem se iskoristilo 11 minuta Lijevih izvornih snimaka, te se time dopunio ostatak vremena sa Lijevim dvojnicima, kalkulisanom pričom i prilično jezivim snimkom sa njegove sahrane. “Game of Death II” uslijedio je 1981. godine, gdje su se koristili isječci iz “Enter the Dragon”.

Fascinantna stvar kod Brusa Lija je to što ima ogromnu količinu istinitih legendarnih priča: udarac sa daljine; sklekovi na dva prsta; borba sa različitim borilačkim vještinama; izazov od strane kaskadera; uklanjanje žlijezda ispod pazuha. Međutim, nedovršeni film “Game of Death” najbolje oslikava Lijev status ikone.

“Njegov je život bio nepotpun. Morali smo da zamislimo kakav je on zapravo bio”, zaključuje Poli.

( Maja Eraković )