Poetika i (geo)politika željeznice

Još u školi smo učili da je izgradnja željeznice početkom 19. vijeka izražavala veliki tehnološki progres nagovještavajući time i novu saobraćajnu epohu. I poslije mnogo vremena željeznički saobraćaj nije izašao iz mode, zapravo on se tehnološki usavršavao - voz je lijepa stvarnost koja traje.

Ipak određena tradicija otpora modernim dostignućima nije zaobišla ni pojavu željeznice. “Gvozdena zmija”, “kutija koja će ekplodirati iznutra” ili “gušenje putnika parom koja ulazi u vagone” bila su panična upozorenja onih koji su sumnjama dočekali željeznički saobraćaj. I dalje se vožnja kočijama smatrala najsigurnijm saobraćajnim dostignućem. I najotmenijim - neko bi dodao nostalgično.

Voz, dakle, nije ostao samo progres jednog vremena niti je kao neke druge tehnološke inovacije bio neinspirativan za umjetnike. Naprotiv, voz je postao značajna tema umjetnosti - književnosti, muzike, slikarstva, pozorišta, sve do filma.

Putovanje - univerzum i mit

Putovanja vozom su najčešće doživljavana kao neka teatarska scena. Dominantno pokretna scena dnevnog ili noćnog putovanja. Ali i zaustavljena scena, recimo na stanici većoj ili sporednoj, možda zbog kvara mašine ili već nekog razloga za kašnjenje.

Voz i putnici sa svim mogućim zapletima u njemu su postali čitav jedan svijet sa mnogim romanesknim komponentama. Potencijalno komičnim ali i tragičnim, pa i ljubavnim, avanturističkim, ponekad policijskim. Ovi poslednji su obično posljedice nekog delikta, recimo misterioznog, koji bi se najčešće dešavao tokom putovanja noću.

Tako putovanje vozom postaje jedan univerzum, svojevrsni mit i idealna inspiracija za imaginaciju i djelo umjetnika. Sa najčešćim varijacijama metafore da život liči na putovanje vozom - sa stanicama pa i onim posljednjim, presijedanjima, kolosjecima, ulascima i izlascima, tunelima, katastrofama...

Nije lako ni nabrojati velika djela koja su nastala s temom voza i putovanja, još teže izabrati ona najbolja.

Ostaje slavno muzičko djelo Hektora Berlioza “Pjesma o željeznici”, nastalo 1846, povodom otvaranja linije Pariz - Lil.

Prvi snimljeni film 1895. braće Limijer imao je naziv “Dolazak voza u stanicu”.

U francuskoj literaturi putovanja vozom, sa svim suptilnim asocijacijama, su omiljena tema Marsela Prusta, posebno u njegovim sjećanjima u potrazi za izgubljenim vremenom. Ali i drugih francuskih pisaca - Gi de Monpasana, Žozefa Kesela, Žorža Simenona.

Ovdje se približavamo engleskoj književnici Agati Kristi koja će postati slavna i među najprevođenijim piscima u svijetu svojim djelima u kojima se mistriozni zapleti i ubistva dešavaju i u čuvenom vozu “Orijent-Ekspres”.

Ruska literatura je takođe bogata motivom putovanja vozom, njegovim stvarnim i simboličnim zbivanjima i značenjima. Najstarija linija u Rusiji je bila između Sankt Peterburga i Moskve, sagrađena 1851. godine.

U klasičnom romanu Lava Tolstoja “Ana Karenjena” tragičan kraj glavne junakinje i njene nesrećne ljubavi se završava bacanjem pod voz. Ta čuvena scena je bila predmet mnogih umjetničkih obrada.

Takođe u raspletu ovog Tolstojevog romana postoji scena na željezničkoj stanici gdje razočarani i uzdrmani Anin ljubavnik Vronski vozom kreće na ratište, ovoga puta na Balkan. Tamo su izgleda stalno bili neki ratovi, a ovoga puta Tolstojev junak Vronski odlazi pravo u srpsko-turski rat.

Danilo Kiš je u osvrtima na svog oca nalazio određenu vezu uzmeđu željeznice i književnosti.

“Za moj odnos prema književnosti nije bez značaja činjenica da je moj otac bio pisac međunarodnog reda vožnje: to je čitavo kosmopolitsko i književno nasleđe”. Danilo Kiš - “Izvod iz knjige rođenih (kratka biografija”)

U najnovijoj knjizi crnogorskog pisca Balše Brkovića “Aurora” roman počinje na sarajevskoj željezničkoj stanici, zatim nastavlja opisom likova i prvih zapleta u vozu koji, te 1932. godine, kreće iz Sarajeva za Nikšić.

“Pisak lokomitive” je naslov lijepe priče sa zagonentim krajem Milenka Ratkovića, poznatog crnogorskog dječjeg pisca, o slijepom dječaku koji bi svakog dana na istom mjestu rukom pozdravljao voz na brdovitoj liniji prema Virpazaru. Govorilo se zbog uspjeha ove priče da se ime mašinovođe Mitra koji bi otpozdravljao dječaku piskom lokomitive, znalo u osnovnim školama duž Jugoslavije.

Dva voza i lokomotive istorije

U nastavku našeg osvrta voz nije predmet umjetnosti, makar po zapletu mogao ličiti na razigranu maštu pisca, već se radi o surovim činjenicama istorije.

Radnja se dešava u Rusiji, a dva stvarna voza simbolizuju početak Oktobarske revolucije.

Naime, krajem marta 1917. u blindiranom vagonu specijalnog voza koji prolazi teritorijom Njemačke prema Rusiji, nalazi se četrdesetsedmogodišnji profesionalni revolucionar Vladimir Iljič Lenjin. U tom vozu - čiji je organizaciono-politički pokrovitelj njemački Generalštab, dakle zemlje koja je u tom trenutku u ratu sa Rusijom - putuje sa Lenjinom i boljševička revolucija grabeću prema Petrogradu.

Istog marta, ruski car Nikolaj II Romanov sa porodicom napušta vozom Petrograd približavajući se i sivoj stanici u mjestu Pskov. Posljednja stanica imperjalnog voza. I posljednja stanica života ruskog cara i njegove porodice.

Ubrzo će dolaskom Lenjina i odlaskom cara Nikolaja II početi “dani koji su potresli svijet”, kako je američki novinar Džon Rid, savremenik i svjedok revolucije, naslovio te događaje. Bili su to dani koji su iz temelja potresli Rusiju ili, šolohovljevski rečeno, potresli ljudske sudbine u zemlji. A upravo ljudske sudbine, bilansi životnih puteva treba da budu osnov za vrednovanje revolucije koja je tada nazvana i “lokomotivom istorije”.

Ova priča pripada istoriji, a lokomotive i revolucije tog doba se sada pretežno nalaze u muzejima.

Danilo Kiš pišući o sudbinama ljudi u vremenima i vrtlozima revolucija koje se odvijaju između velikih ideala i terora - poručuje mladima: “Ne budi opsednut istorijskom hitnjom i ne vjeruj u metaforu o vozovima istorije. Ne uskači dakle u vozove istorije, jer to je samo glupava metafora”. (Danilo Kiš, “Saveti mladom piscu”).

Geopolitika željeznice

Smatra se, ne bez razloga, da je i željeznica ujedinila Ameriku. Da željeznica nije manje zaslužna za prvu fazu američke emancipacije, od, bez sumnje, emancipatorskih ideja očeva američke države i demokratije Džefersona, Hamiltona, Adamsa.

U sada već klasičnim filmovima Serđa Leonea, kao uostalom i nekim drugim vestern filmovima, željeznica je često simbol ujedinjenja Istoka i Zapada države koja će nositi ime Sjedinjene Američke Dražave. U isto vrijeme željeznica je u filmovima o kojima je riječ dočaravala atmosferu i sliku granice, njeno osvajanje, veličinu tog prostora.

Neko je rekao da je željeznica u filmovima o tom vremenu igrlala glavnu ulogu. U svakom slučaju voz je u američkoj istoriji izražavao novu epohu, civilizaciju, modernost koja je polako arhivirala periode (Divljeg) Zapada, čija atmosfera, posebno njegovi likovi ipak ostaje nezaboravna.

Film Serđa Leonea “Bilo jednom na Divljem zapadu” počinje tako što trojica odmetnika čekaju voz na jednoj zabačenoj stanici u Arizoni, u kojem se nalazi čovjek koji svira harmoniku (glumac Čarls Bronson) i sa kojim ona trojica imaju neke račune.

U legendarnom filmu “Lorens od Arabije” (glavna uloga Piter O’Tul) režisera Dejvida Lina prikazane su upečatljive scene diverzija turskih vozova od strane glavnog junaka, britanskog obavještajca i avanturiste Lorensa zajedno sa arapskim pobunjenicima.

Ako je željeznica odigrala veliku ulogu u prvim fazama američkog ujedinjenja, njihovi bivši kolonizatori Englezi su napravili još spektakularniju željezničku liniju, na jednom drugom kontitnetu - od Kaira do Kejptauna ostvarujući povezanost takođe ogromanog prostora Britanske imperije u Africi.

Ali geopolitika željeznice nije samo tema iz prošlosti. Ona je aktuelena i danas. U novim ekonomskim približavanjim Rusije i Kine govori se i o modernizovanju željezničkog transkontinentalnog sistema od Baltika do Tihog okeana, dakle linije Sankt Peterburga - Šangaj. O ekonomskim i strateškim efektima ovog megaprojekta ne treba trošiti riječi.

Aktuelni trenutak komlikovanih, pa i sve riskantnijih međunarodnih odnosa ne ide u pravcu jačanja evroazijskih integracija u kojima bi se ponekad pominjao, uz pomoć geopolitičke imaginacije ili ne, i prostor od Lisabona do Vladivostoka, sa projektima i na toj liniji.

Crna Gora u igri geopolitike željezničkim sredstvima

Početak radnje u priči koja slijedi se dešava u prvoj deceniji 20. vijeka na Cetinju. Tamo se odlučuje o željezničkim projektima, sve u kontekstu tada jakog rivaliteta Austije i Italija na našem prostoru. Očigledno rivalitet geopolitičkih ciljeva sa željezničkim sredstvima.

U našem kratkom osvrtu krenimo sa vješću 6. juna 1904. god. koja se pojavljuje na prvoj stranici “Corierre della sera”, najvećeg italijanskog lista tada i danas.

Vijest je pod naslovom “Izbjegnuta opasnost” (“Un pericolo evitato”, i dolazi iz Crne Gore, sa Cetinja.

Korespodent italijanskog lista Viko Mantegaca, dobar poznavalac prilika na Balkanu saopštavu radosnu vijest za Italiju da je na Cetinju odbijena zvanična ponuda Austije za izgradnju željeznicke pruge Spič - Bar - Skadar. Autor teksta u milanskom listu je veoma dokumentovan navodeći da je austirjski diplomata na Cetinju predao zvaničnu ponudu knjazu Nikoli sa elaboratima banke i drugih institucija koje bi učestvovale u projektu.

Tom prilikom su saopštena još dva važna podatka. Da bi ponuđena linija bila ubrzo povezana do Herceg-Novog, odakle su već postojale linije duž Dalmacije (što pokazuje projekat na slici). I druga vijest, da je turski sultan saglasan sa projektom linije prema Skadru.

Očigledno zabrinut ovom ponudom, a zastupajući interese Italije, Mantegaca u članku lamentira nad opasnostima kojima se izlaže Crna Gora, upravo “željeznički stješnjena između dvije imerije, Austrije i Turske”.

Nakon odbijanja ovog projekta slijedi oduševljenje izvještača, da se Crna Gora, uprkos teškim ekonomskim uslovima - kako navodi - “još jednom žrtvovala i pokazala svoju čast”.

Poruka je jasna, da Italijani što prije krenu sa izgradnjom željeznice i luke u Crnoj Gori obezbjeđujući tako svoj uticaj na Balkanu. U opširnom tekstu koji očigledno ima dimenzije geopolitičkog elaborata se zagovara da umjesto austrijsko - turske željezničke linije kroz Crnu Goru potrebna je italijanska inicijativa, projekat željeznice, u prvoj fazi kroz Crnu Goru, koja bi kasnije bila dio linije od Jadrana prema Dunavu.

“Compania di Antivari” (“Barsko društvo”) osnovano 1905. sa sjedištem u Veneciji, je izgradila 1909. Luku Bar, željezničku prugu Bar - Virpazar, organizujući i saobraćajnu plovidbu Skadarskim jezerom. Opet, i razumljivo, Skadar je dio tog projekta, ovoga puta jezerskim linijama.

Obistinili su se nešto raniji vrlo inspirisani, retorički i vizionarski uzleti crnogorskog suverena Nikole Petrovića u njegovim govorima - “ da će kroz mračno srce Sutormana jednog dana prolaziti željeznica” i “da će u barsku luku ulaziti naveći brodovi svijeta”.

Nosioci cjelog projekta su bili sposobni italijanski preduzetnici, sa njima i elitne osobe tada italijanskog društva - naučnici, književnici, senatori, plemići, žurnalisti - poput nobelovca Guljerma Markonija, zatim Vitorio Rići, Piero Foskari, Bernando Nogara, Roberto Paganini, Karlo Otavio Kornađa, već pomenuti Viko Mantegaca… Svi, dakle, u venecijanskom “Barskom društvu” (“Compania di Antivari”).

Nešto kasnije će se ovom sastavu pridružitu slavni pjesnik Gabrijele D’Anuncio, u jednoj fazi i politički angažovan za “crnogorsku stvar”, nakon 1918. godine.

Đuzepe Volpi između željeznice i filma

Volpi je vodeća ličnost, spiritus movens investicionog poduhvata u Crnoj Gori prve decenija 20 vijeka, prije svega u ekonomskom i tehničkom smislu. Sasvim sigurno i u političkom smislu jer je italijanaka vlada stala iza ovog projekta, očigledno geopolitičkog prodora na Balkanu, koji će kasnije istoričari nazvati Drang nach Osten đolitijevske Italije.

Mnoge istorijske knjige, udžbenici, enciklopedije svjedoče da je Volpi jedan od najistaknutijih ličnosti Italije u prvoj polovini 20. vijeka. U jednom pismu Volpi piše Gabijelu D’Anunciju o sebi da “je vjerni, uvjek spremni gusar”. Tokom svog životnog puta grof Volpi je bio, između ostalog, senator, guverner Libije, ministar finansija i monetarni strateg države, glavni pregovarač na Versajskoj konferenciji kao član ekonomske komisije, tvorac zakona o reformi lire…. Konačno, Volpi je osnivač i predsjednik Međunarodnog festivala filma u Veneciji 1933. g. Prije osnivanja festivala Volpi, vjerni sin aristokratske republike Venecije se povjerio svom prijatelju: “Treba nešto veliko izmisliti da bi svijet došao u Veneciju. Hoću svijet, svijet..!” Filmski festival je, bez sumnje, dovodio u Veneciju silan svijet, pa i onaj elitni umjetnički. Tako je i danas, a festivalska nagrada za ulogu, nosi ime “Copa Volpi”, po osnivaču festivala.

U svojim spisima Volpi navodi da bi pored velikih životnih ostvarenja želio da ostane zapamćen kao construttore, dakle kao graditelj. Ono što je na početku svoje biografije započeo baš u Crnoj Gori i rezultiralo izgradnjom luke i željeznice. On je zatim nastavio sa mnogo većim projektima u Italiji i inostranstvu.

Ime Đuzepe Volpi i izuzetan stvaralački život ovog neumornog construttore, od željezničke pruge u Crnoj Gori do na kraju Međunarodnog festivala filma u Veneciji - bi mogli, na određen način, simbolizovati i naslov ovog našeg osvrta.

( Miodrag Lekić )