Džez je najvažnija stvar koja se dogodila u 20. vijeku

Jedan od najpoznatijih i najpopularnijih srpskih džez sastava, Beograski diksilend orkestar nakon skoro dvije i po decenije na sceni imao je prvi put priliku da se predstavi podgoričkoj publici. Predvođeni najstarijim članom, gitaristom Vladimirom Rackovićem, ova osmočlana ekipa publiku je preksinoć u velikoj sali Muzičkog centra Crne Gore vodila na jedno neobično putovanje kroz istoriju nastanka džeza.

Svih ovih godina prepoznati su po originalnom zvuku jer su jedini bend na Balkanu koji njeguje izvorni džez, pravac koji je nastao početkom prošlog vijeka u Nju Orleansu.

“Naša odluka da se time bavimo tokom našeg umjetničkog života je ustvari pokazatelj da je to vrsta muzike koja ima svoju umjetničku težinu i vrijednost. I evo već 22 godine se bavimo tim, ali ne samo kao orkestar, već kao pokretni muzej istorije najvažnije stvari koja se dogodila u 20. vijeku, a to je džez. Ta muzika je veoma slušljiva, primamljiva, plesna, ali se malo zna o njenom nastanku. Mi smo jedini orkestar na prostoru Balkana koji se time uopšte bavi. Ima džez muzičara koji sviraju ove modernije forme i vrhunski su svirači. Ali problem je što se malo ko razumije u tu istoriju”, priča u razgovoru za “Vijesti” Racković.

Tokom koncerta nijesu samo kroz muzičke numere upoznavali publiku sa tim šta se dešavalo na početku prošlog vijeka kad je muzika u pitanju. Naime, za teoretski dio bio je zadužen Racković koji je pred svaku numeru upoznavao publiku sa zanimljivim činjenicama u vezi sa ovim žanrom.

“Kada se nekome prikaže vrijednost ili istorijski značaj jedne kompozicije, onda se ona sasvim drugačije sluša. Nekad je to pjesma koja se zna, ali ljudi nijesu imali pojma da je bila najslušanija u prvoj polovini 20. vijeka; ili da je postala najznačajnija kompozicija 20. vijeka na američkom kontinentu; ili da je obilježila rađanje velike zvijezde kao što je Luis Amstrong; ili da je kompozicija koja otvara sve džez parade u nju Orleansu posljednjih 100 godina... Svaka kompozicija ima veliku istorijsku vrijednost i na svakom koncertu o svakoj kompozicije kažem po nekoliko riječi koje će voditi kroz tu muzejsku postavku svakog slušaoca i poštovaoca muzike”, objašnjava Racković, dodajući da se često događa da ljubitelji njihove muzike dođu na koncert, ali da ne znaju kad treba da aplaudiraju.

“Aplaudiranje na džez koncertima se ne događa na istim mjestima kao u klasici. Ali te tačke su jako važne da se publika sa time upozna. Kako vodite dalje publiku kroz taj koncert vidite da oni polako poprimaju bez da su znali prije toga, te odlike preciznih i kvalitetnih slušalaca, vode računa kad je tačka kad treba da nagrade umjetnika koji je improvizovao baš za njih u tom trenutku nešto što nikad ranije nije odsvirao”, ističe on.

Beogradski diksilend orkestar sve kompozicije svira u originalu, a do notnih zapisa nije teško doći jer je Racković član Američkog muzičkog instituta i sa njima razmjenjuje materijalne.

“U pitanju su teoretske prepiske, a na sva postavljena pitanja dobijam veoma kvalitetne etnomuzikološki precizne odgovore. O mnogim se tim pjesmama zna sve što je potrebno, no malo se toga zna kod nas. Te od nas tokom koncerta publika sazna kada je snimljena prva ploča sa zvukom džeza, ili zašto se u džezu svirali samo limeni duvački instrumenti... to je sve dio istorije i o tome obično pričamo na koncertu”, kaže Racković.

Džez je od osnivanja poznat i po tome što dozvoljava muzičarima da kroz improvizacije pokažu svoje muzičko umijeće. No, nekad je prostor za improvizacije u kompozicijama bio mnogo manji nego danas.

“Džez je nastao kao muzika sa improvizacijom. Ona se suštinski po tome razlikuje od klasične muzike, koju morate da pročitate od note do note i nema dalje od toga. U džezu imate zadatu temu koja se izlaže na početku svake kompozicije, a onda svi solisti, jedan po jedan improvizuju na temu koju su sami sebi zadali. Oduvijek je tako, ali je džez evoluirao od zabavne muzike do intelektualizma u kome su te solo dionice baš namijenjene jako obrazovanim džez slušaocima. Nekada to nije bilo tako. Mnoge kompozicije koje mi sviramo su dio plesne ere džeza iz doba svinga, čarlstona. Toga danas nema. Danas se uz džez ne pleše, već se jako pažljivo sluša. Džez je u međuvremenu postao umjetnička muzika baš zbog svoje složenosti i danas se potpuno paralelno predaje i izučava na akademijama zajedno sa klasičnom muzikom”, napominje on.

Za ove dvije decenije koliko su na sceni, članovi Beogradskog diksilend orkestra nijesu razmišljali o tome da karijeru nastave radeći numere po uzoru na izvorni diksilen.

“To nije sastavni dio istorije. Džez postoji već više od 120 godina. Može da se napravi nešto savremeno, ali mi ga ne bismo nikad izvodili jer onda izlazimo iz zone osnovne funkcije koju imamo. A to je nepotrebno. Mi smo pokretna izložba starih stvari”, kaže sagovornik “Vijesti”.

Za 22 godine koliko su na sceni, postavka Beogradskog diksilend orkestra se nije puno mijenjala.

“Fluktuacija muzičara u džez orkestrima je normalna stvar. Ovaj orkestar je pretrpio neznatne izmjene. U proteklih 20 i nekoliko godina, promijenilo se možda sedam ljudi. Jedan je pijanista otišao i sada je baš profesor klavira u Nju Orleansu, dvojica kolega su u penziji. Jedan kolega je bio član Beogradske filharmonije, a otišao je iz nje da bi svirao u nekom simfonijskom orkestru u Norveškoj. Putevi su različiti, ali je osnova ljudi koja vozi ovaj brod na prave adrese punom parom i nosi uvijek najljepše stvari da se pokažu je tu”, smatra Racković.

Do sada su objavili desetak albuma, a dosta su ekperimentisali sa zvukom. Na jednom od njih našao se prostor i za crnačku duhovnu muziku - gospel.

“Veliki je sticaj okolnosti uticao na nastanak džeza. Prvo - mjesto. U to vrijeme je Nju Orleans bila centralna luka svih događaja na tom kontinentu. S druge strane, tu je bio veliki skup najrazličitijih kultura i rasa, bilo je bijelih ljudi koji su osvajali. Luizijana je dugo bila francuska kolonija, zato se zove i Luizijana po Luju, glavna ulica se zove Nju Orlean, po Orleanu gradu u Francuskoj, ulica Burbon je po francuskom piću burbon. Sve je na francuskom. Bilo je puno Francuza koji su u Ameriku donijeli svoju kulturu iz Evrope, posebno klasičnu muziku, donijeli su instrumente, donijeli su klavir. Znate kako izgleda kad rob dođe da čisti prašinu na hacijendi nekog velikog veleposjednika, i vidi kutiju kojoj kad pritiskate dirke ona svira. Naravno, da je bilo i dobrih robovlasnika koji su učili svoje crne sluge da sviraju. Crnac ne bi bio crnac da nešto ne promijeni, jer želi slobodu u svemu pa i u izražavanju. Odatle je nastala improvizacija”, otkriva Racković, te dodaje da je svako iz svoje kulture donio nešto.

“U nekom trenutku je taj lonac morao da primi razne začine, od svakoga po nešto. To je bila luka za mobilisanje američke vojske tokom rata između Amerike i Španije. Godinama su se tu slušale marševske kompozicije, mnoge diksilend kompozicija se izvode u pleh orkestrima koji marširaju ulicom. Imate bluz koji je autohtono crnački, imate radničke pjesme koje su se pjevale dok se gradila pruga sa Zapada na Istok. Imali ste i regtajm koji je i nastao kao muzika za klavir koju su crnci mijenjali u odnosu na ono što su učili od bijelaca. Sve je to u jednom loncu. Sve to zajedno daje jednu potpuno novu vrstu jela koje se zove džez i koje ima sve te elemente u istom trenutku. Na našem koncertu klavirista svira karakteristično tako što mu lijeva ruka stalno skače lijevo-desno, a to je iz regtajma. Pri tom mi po bluz skali sviramo nešto, duvački instrumenti su uzeti iz vojske, a tematika je radnička. Sve je na jednom mjestu u jednoj kompoziciji. Postoji i kompozicija koja je trostavna, s tim što su naši stavovi 32 takta, a ne po 30 minuta, ali su pravljeni po načinu kako se pravila klasična muzika. Od ta tri stava improvizuje se na akorde samo trećeg stava. Sve je to jako zanimljivo i sve morate poznavati kao slušalac da biste precizno mogli da pratite, a to su zahtjevi koje nameće umjetnička muzika koja ima svoj jezik koji treba da se zna, a onda je uživanje beskrajno”, ispričao je Racković.

No džez je i danas lonac u koji svako može da ubaci neki svoj začin, te je to jedan od razloga zbog kojih se promijenio.

“Danas je džez svjetski. Recimo, američki džez je potpuno drugačiji od norveškog ili japanskog. Vidi se da tu ima pristupa svih kultura. On je izuzetno zanimljiv za muzikološka istraživanja. Kada ste na nekoj džez akademiji pa imate predmet ‘mali sastavi’ profesor vam napravi grupu u koju uvrsti bubanj, bas klavir i saksofon od učenika iz različitih krajeva svijeta i na četiri semestra svako od njih daje akorde sa svog područja. Eto tako se izučavaju kulture različitih naroda i njihov senzibilitet, muzički pristup improvizaciji. Sve je različito. Džez je zato veliki. Koncert koji sviramo recimo večeras i za pet noći nije isti. Tema na početku će biti ista, ali improvizacija unutra zavisi od publike, ali i od raspoloženja muzičara, naspavanosti”, zaključuje Racković.

Orginalni pokretni muzički muzej

Već u osmom razredu Osnovne škole, djeca u Srbiji uče o Beogradskom diksilend bendu, a upravo im to što su pored svih ljudi koji se bave ovim muzičkim žanrom oni ušli u školske udžbenike mnogo znači.

“Zašto nam to znači - pa većina kolega se bave džezom iz umjetničkih razloga - kompozitorskog i izvođačkog. Mi se bavimo džezom iz obrazovnog razloga. Naš se koncert zove ‘Tako je nastao džez’ jer imamo priču o tome kako je nastao, nama je to svrha postojanja. Moguće da druge kolege bolje sviraju i da su bolji instrumentalisti od ovih koji sačinjavaju Beogradski diksilend orkestar, ali samo ovih sedam veličanstvenih se bave time da veoma precizno sviraju onako kako se nekad stilski sviralo u ono doba. Danas savremeni džez muzičar može savremeno da svira jednu kompoziciju, no to nije to”, smatra on.

“Svrianje džeza na starinski način je jedna vrsta izučavanja. Odnedavno smo uvrstili u naš orkestar momka koji nema ni 30 godina, mlad je i ima svoj orkestar koji svira potpuno progresivan i savremeni džez. Međutim, kad uđe u naše cipele i zasvira u našem orkestru, potpuno počinje da svira kao i njegov prethodnik koji sad ima skoro 90 godina i koji je jedan od osnivača orkestra. Tako se sviralo nekad i ako ne sviramo kako se sviralo nekad, onda naš muzej nije orginalan, nije dobar i ne može se iz toga naučiti”, sa ponosom ističe Racković

Mnogi misle da od njih počinje istorija

Pored izvornog džeza, Racković svira i druge muzičke žanrove.

“Mi sviramo različite vrste džeza. Sa nekim drugim kolegama znam da zasviram nešto potpuno drugo. Imamo mi to sve u prstima, ali to drugo što bismo svirali već ima jedan orkestar u Beogradu koji bi to svirao. Šta će nam dva Pikasa ili Rembranta u Beogradu. Kad sviramo diksi i jedini smo orkestar u krugu od hiljadu kilometara koji postoji. To je jedinstveno”, pohvalio se Racković, te objasnio kako to da nema na Balkanu još bendova koji njeguju izvorni džez-diksilend.

“Mladi ljudi obično žele da idu naprijed. Mnogi misle da od njih počinje istorija. Ali je pitanje originalnog izraza veoma važno. Kada sam odlučivao u nekoj tački čime ću se baviti kao džez muzičar, da od toga mogu da živim, a da budem na neki način različiti ili jedinstven u svojoj sredini, tradicionalan Nju Orleans džez je bio jedina tačka koja nije bila pokrivena, jedina stolica u kojoj niko nije sjedio. I evo, skoro četvrt vijeka i dalje je tako”, kaže Racković.

( Marija Vasić )