Izgradnja žičare Kotor-Lovćen nanijela štete području pod zaštitom UNESCO: Milionski prihod ili nemjerljiv gubitak

Izgradnju žičare Kotor - Lovćen nije pratila studija o uticaju na prirodno i kulturno-istorijsko nasljeđe zaštićenog regiona, saznaje Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG), iako se radi o području koje je dio svjetske baštine. Umjesto studije, koncesionar je bio dužan da izradi samo detaljnu vizuelnu analizu.

Na taj način, upozoravaju iz nevladinog sektora, već je učinjena ogromna i nenadoknadiva šteta, dok predstavnici investitora, preduzeća “Žičara Kotor - Lovćen” pozivaju na strpljenje i tvrde da su intervencije na terenu svedene na minimum i da ih prate sanacioni planovi.

Iz kotorske NVO Expeditio za CIN-CG su rekli da su devastirane padine Lovćena, sela i katuni, a uništene su i markirane planinarske staze.

“Pristupni putevi koji su probijeni za potrebe izgradnje žičare i dalekovode elektroenergetske infrastrukture, uništili su padine Lovćena, koji, osim što imaju izuzetne prirodne i ambijentalne vrijednosti, dijelom pripadaju prirodnom i kulturno-istorijskom području grada Kotora, koje je na listi svjetske baštine UNESCO-a, od 1979. godine”, kazala je za CIN-CG Sandra Kapetanović, arhitektica iz NVO Expeditio.

Iz te organizacije su CIN-CG dostavili fotografije na kojima se vidi da su padine Lovćena devastirane. To je moguće vidjeti iz Tivatskog zaliva u šta su se uvjerile i novinarke CIN-CG obilaskom terena.

Šteta prijavljena Komunalnoj policiji i inspekciji Cetinja, kaže Kapetanović.

U izvještaju cetinjske inspekcije, u koji je CIN-CG imao uvid, piše da je riječ o radovima koji su dobili dozvolu, te da je izvođač saopštio da je plan da se nakon radova teren uredi i vrati “što je moguće više u prvobitno stanje”.

“Pitanje je da li je to moguće poslije ovako obimnih intervencija’’, kaže Kapetanović.

Mada je žičara izvan kulturno-istorijskog jezgra grada Kotora, ona se dobrim dijelom nalazi u zoni UNESCO svjetske baštine, odnosno zaštićene okoline Kotora.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora upisano je na Listu svjetske baštine 1979. godine, a prijetilo mu je izbacivanje sa te liste prije nekoliko godina, zbog nekontrolisane urbanizacije i devastacija kulturnog pejzaža. Sredinom 2016. godine Komitet za svjetsku baštinu UNESCO-a je donio odluku o mjerama koje bi trebalo da područje Starog grada i Kotorsko-risanskog zaliva zadrži na Listi zaštićene svjetske baštine, a najhitnija je ona o usvajanju HIA dokumenta - studije procjene uticaja na kulturno i prirodno nasljeđe.

Ukupna investicija 20 miliona eura

Žičara počinje od lokaliteta Dub, koji se nalazi u blizini ulaza u drumski tunel koji povezuje Kotor sa Tivtom. Trasa vodi do lokaliteta Kuk na planini Lovćen i dugačka je 3.900 metara, a imaće oko 20 stubova.

Na lokalitetu Dub, gdje je bazna stanica, planirana je izgradnja pratećih sadržaja (parking, restoran..), ali je za sada pri kraju samo izgradnja glavne zgrade. Obilaskom terena novinarke CIN-CG primijetile su da je metalna konstrukcija usamljena na velikoj pješčanoj čistini. Opkoljena je građevinskim mašinama i gomilama zemlje, a iza zgrade se protežu stubovi koji će nositi gondole kojih, prema ugovoru, treba da bude 40.

Stubovi se protežu uz brdo, a pristupni putevi se jasno vide, svježe raskopani, zemljano-crveni kao da je riječ o rudokopu, a ne projektu za turiste.

Stanje na terenu ne ukazuje da će žičara da bude pokrenuta 13. jula, iako je to najavljeno iz Vlade. I u izvještaju nezavisnog inženjera, kojeg je angažovala Vlada, piše da su moguća velika kašnjenja u izgradnji putne i energetske infrastrukture.

To je u petak potvrdio i investitor koji je saopštio da je otvaranje žičare za komercijalne vožnje planirano krajem jula.

Koncesioni ugovor o gradnji žičare Kotor-Lovćen potpisali su 15. decembra 2021. godine predstavnici Vlade Crne Gore i konzorcijum “Leitner - žičara Kotor 1350”, koji čine preduzeća Novi Volvox iz Podgorice i italijanski Leitner. Konzorcijum je nakon toga, u februaru 2022. osnovao preduzeće “Žičara Kotor - Lovćen” u kojem Novi Volvox ima 80 odsto vlasničkog udjela, a Leitner 20 odsto.

Novi Volvox je u aprilu ove godine, uz saglasnost Vlade, prenio vlasnički udio na svog vlasnika, preduzeće Seed Capital Partners, čiji je vlasnik Milan Ivanović, pokazuju podaci iz Centralnog registra privrednih subjekata.

Ukupna investicija procijenjena je na oko 20 miliona eura. Izgradnja žičare počela je u julu 2022. godine kada je svečano postavljen kamen-temeljac.

Vizuelna analiza nije predvidjela štetu

Iz UNESCO su za CIN-CG rekli da je analiza informacija i dokumentacije koju je Crna Gora dostavila dovela do zaključka da nema potrebe za izradom HIA studije, te da efekat na vizure iz područja svjetske baštine, prirodnog i kulturno-istorijskog regiona Kotora, može biti zanemarljiv, bez materijalnog uticaja na njegov izuzetni univerzalni značaj.

U odluci UNESCO-a iz 2019. koja se tiče zaštite kulturno-istorijskog područja Kotora navodi se da Komitet svjetske baštine zahtijeva od države da priloži “tačne vizuelne prikaze žičare Kotor - Lovćen” Centru svjetske baštine na analizu.

CIN-CG je imao uvid u Detaljnu vizuelnu analizu koju je uradio studio za konzervaciju “Projektor’’ iz Tivta, a autorka je arhitektica konzervatorka Katarina Nikolić Krasan, koja je zadužena i za konzervatorski nadzor, odnosno očuvanja baštine tokom izgradnje žičare.

Vizuelna prezentacija nije predvidjela štetu koja je najvidljivija iz Tivatskog zaliva. Razlika je evidentna kada se uporede fotografije iz dokumenata, koje prikazuju zeleni neukaljan pejzaž i one koje su načinile novinarke CIN-CG.

U dokumentu “Projektora” navodi se da je vizuelni efekat žičare na okolni pejzaž umjeren, “zbog dimenzija rute i elemenata žičare, te velikog prostora kojeg zauzima, kao i zbog razdaljine sa koje se vidi’’. Navodi se da je “cijela trasa žičare vidljiva, naročito iz područja zaštićene okoline Kotora (Gornji i Donji Grbalj, Zelenika, Kumbor, Herceg Novi)’’, dok je dio rute vidljiv i zaštićenog područja Kotora.

“Od objekata kulturne baštine u neposrednoj blizini primijećen je efekat na tvrđavu Goražda koju žičara ne ugrožava fizički, ali dijelom utiče na vizuelni integritet objekta’’, navodi se u Analizi.

Međutim, ovaj dokument nije predividio štetu koju su prouzrokovali pristupni putevi.

Autorka vizuelne prezentacije Katarina Nikolić Krasan za CIN-CG je rekla da su intervencije na pejzažu evidentne, ali ne može se donositi konačna ocjena dok se radovi ne završe.

“Ima dovoljno vremena da se šteta sanira”, smatra ona.

Objašnjava da u svojstvu konzervatorske nadzornice redovno kontroliše teren i obavještava nezavisnog inženjera nadležnog za cjelokupan inženjerski nadzor.

Iz preduzeća “Žičara Kotor Lovćen” za CIN-CG kažu da je cijeli projekat urađen uz usvajanje preporuka UNESCO-a i da je koncesionar ispunio sve obaveze koje se tiču uticaja projekta na kulturna dobra i da je trasa izmještena na poziciju Dub u industrijskoj zoni, u cilju postizanja zanemarljivog uticaja na područje pod zaštitom.

“Lokaliteti od izuzetne vrijednosti koji su ugroženi radovima su selo Žanjev do, koje pripada području pod zaštitom UNESCO, katun Bižaljevac, te put Kotor - Krstac gdje su ruinirane planinarske staze”, navodi Sandra Kapetanović.

Zaštita ovih lokacija mora biti neupitna, poručuje ona.

“Put Kotor - Krstac je zaštićen kao kulturno dobro od nacionalnog značaja 2017. godine i dio je pejzaža izuzetne vrijednosti koji vodi sve do Međuvršja na Lovćenu. Katun Bažiljevac pripada Nacionalnom parku Lovćen pa njegova zaštita mora biti neupitna”, objašnjava Kapetanović.

Iz UNESCO-a su za CIN-CG rekli da će stanje očuvanosti svjetske baštine biti predstavljeno Komitetu za svjetsku baštinu na sjednici od 10. do 25. septembra 2023. godine u Rijadu (Saudijska Arabija), a u radnim dokumentima te sjednice (koji će biti objavljeni najmanje šest sedmica unaprijed) biće objavljena zajednička analiza UNESCO-a i Međunarodnog savjeta za spomenike i spomenička područkja (ICOMOS).

Radovi počeli bez usvojenog Elaborata o životnoj sredini

Iako su radovi na žičari počeli 13. jula 2022, Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu, koji je Agencija za zaštitu životne sredine (EPA) dostavila CIN-CG, usvojen je tek u oktobru 2022, što je suprotno Zakonu o procjenu uticaja na životnu sredinu. “Nosilac projekta za koji je obavezna izrada elaborata ili projekta za koji je donijeta odluka potrebe izrade elaborata, ne može pristupiti izvođenju projekta, odnosno pribaviti odobrenja za obavljanje djelatnosti bez saglasnosti na elaborat ili odluke da nije potrebna izrada elaborata’’, piše u Zakonu.

U Elaboratu se navodi da je planirano vrijeme izgradnje žičare u periodu od oktobra 2022. do kraja februara 2023.

Za konzorcijum “Leitner - Žičara Kotor 1350” Elaborat je uradilo preduzeće “Liming Project” iz Podgorice.

“Jedan o najvećih problema očuvanja značajnih staništa i vrsta u Crnoj Gori predstavlja netransparentno i neadekvatno planiranje objekata u zaštićenim područjima, čija izgradnja često ne zadovoljava minimalne biološke standarde i narušava prirodni balans već narušenih prirodnih ekosistema’’, kaže za CIN-CG Ksenija Medenica biološkinja iz Centra za zaštitu i proučavanje ptica (CZIP).

Glavni uzrok ovog problema su loši planski dokumenti, neodgovarajuća primjena procjene uticaja na životnu sredinu, kao i politički pritisak, objašnjava Medenica.

U Elaboratu piše da prilikom izgradnje žičare “vizuelni efekti neće biti baš najpovoljniji, ali s obzirom na položaj, naseljenost i blizinu prometnih puteva, neće biti značajnog negativnog efekta. Dodaje se da se u blizini žičare nalaze zaštićene biljne i životinjske vrste, a od mogućih posljedica navodi se gubitak prirodne vegetacije, šuma, slabljenje staništa, zagađenje vazduha, vode, zemljišta, pojava invazivnih vrsta,,,trajno uznemiravanje i migracija životinja sa lokacije projekta i njene šire okoline, povećana smrtnost životinja... Naglašena je opasnost po brojne ptičije vrste, naročito zbog rizika od sudara ptica sa elementima žičare.

Zbog toga se u Elaboratu upozorava da je potreban monitoring kompletne trase u svim godišnjim dobima kad žičara počne da radi, a do tada se mogu usvojiti prakse razvijenih zemalja. Procjenjuje se da će neke od promjena biti trajnog karaktera.

Navodi se i da postoje rizici od požara i zagađenja otpadom.

Medenica ukazuje da mjere zaštite od požara zavise i od države.

“Požar je realna opasnost. Mjere smanjenja rizika od požara su polovično predstavljene u dokumentu, a sve navedeno ne može biti efektivno na terenu ukoliko postoji nedostatak sistema za brzo djelovanje u vanrednim situacijama kao i odgovarajući planovi za zaštitu od požara i poplava”, rekla je Medenica.

U Koncesionom aktu piše da je koncesionar dužan da poštuje sve mjere za zaštitu životne sredine predviđene Prostornim planom posebne namjene za Nacionalni park (PPNP) Lovćen i Izvještajem o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu. Takođe koncesionar je dužan da ispoštuje sve ekološke zakone i propise, uključujući i primjenljive međunarodne konvencije i naloge nadležnih tijela.

Iz Nacionalnih parkova Crne Gore (NPCG) kazali su za CIN-CG da se u zoni NP “Lovćen” nalazi samo dio konstrukcije žičare. “Dva zadnja stupa žičare sa izlaznom stanicom nalaze se u trećoj zoni zaštite’’, kazali su iz NPCG.

Za razliku od prve i druge zone zaštite u trećoj zoni moguća je izgradnja objekata.

Investitor poručuje da je trasa koju gradi u funkciji održive valorizacije lovćenskog kraja čija je ključna vrijednost netaknuta priroda i autentičan ambijent.

Planirano 100 miliona eura dobiti od kruzera

U Analizi opravdanosti ostvarivanja javnog interesa davanjem koncesije za realizaciju projekta žičare Kotor - Lovćen, koju je radila Vlada Duška Markovića 2019. godine, objašnjava se da bi izgradnja žičare znatno umanjila saobraćajnu opterećenost starog puta Kotor- Lovćen, takozvanih serpentina, koje su proglašene za kulturno dobro. Kako se navodi, žičara bi pozitivno uticala na probleme saobraćaja i oštećenja infrastrukture serpentina, smanjene bezbjednosti putnika, ali i na ekološki aspekat. “Prevoz žičarom u odnosu na tradicionalan način organizovanja drumskog saobraćaja, predstavlja daleko povoljniju opciju”, navodi se u Analizi.

Analize dodatne potrošnje turista predviđaju da će zahvaljujući žičari dobit od turista znatno rasti na Cetinju i u Nacionalnom parku Lovćen, ali uglavnom kada su u pitanju turisti sa kruzera. Prema analizi, najveći prihodi od turista na ovim lokacijama trenutno dolaze od turista sa kruzera, a planirano je da se takav trend nastavi. Tako se predviđa da bi 2044. samo na Cetinju dobit od turista sa kruzera bila oko 4,5 miliona, dok je 2015. godine bila samo oko 1,5 miliona.

Procjena je da bi za prvih deset godina rada žičare dobit od turista sa kruzera u cijeloj oblasti bila čak oko 100 miliona eura.

Navodi se da se ovaj novac dijelom može investirati u dodatne javne usluge, infrastrukturu i “stvaranje novih dobara’’ u lokalnim zajednicama koje obuhvata žičara.

“Dodatne investicije bi bile vođene specifičnim interesovanjima i zahtjevima putnika sa kruzera, u cilju omogućavanja veće potrošnje, npr. novi uslužni objekti, rekreativne aktivnosti, atrakcije, sadržaji, radnje, itd’’, piše u Analizi.

Sve to navodi da je cijeli projekat služi podsticanju i održavanju kruzing turizma. CIN-CG je već pisao o problemima koje kruzeri donose zalivu: zagađuju vazduh i vode, a štetni gasovi devastiraju građevine starog grada Kotora. “Brodovi-gradovi” kretanjem ruiniraju morsko dno zaliva gdje su prisutne značajne i rijetke vrste.

Kruzing turizam se u ozbiljnim svjetskim analizama smatra neisplativim na duži rok kada se uzmu u obzir troškovi infrastrukture i devastacija koje nosi ovaj vid masovnog turizma. Zbog toga, kruzim turizam, umjesto da doprinese, može smanjiti bruto-domaći proizvod (BDP), navodi se u više studija. Hrvatska je odlučila da znatno ograniči kruzing turizam u Dubrovniku, i da uvede veoma stroga pravila, ne bi li zaštitila svoje najznačajnije područje pod zaštitom UNESCO. Slične odluke donose i druge države.

Pejzaž Lovćena već devastiran

Sporni radovi u ovom području nastavak su loših praksi izgradnje infrastrukturnih elemenata, kaže Sandra Kapetanović iz NVO “Expeditio”. Ove prakse su već devastirale pejzaž zaštićenog područja Kotora.

“Primjer je dvosmjerna saobraćajnica Krstac - Međuvšje, koja nikako ne odgovora Nacionalnom parku kroz koji prolazi’’, objašnjava ona.

Saobraćajnica je nastala proširenjem starog puta, ali uz vrstu intervencija koje potpuno degradiraju pejzaž Nacionalnog parka.

Tu je i saobraćajnica Njeguši-Cetinje koja je uništila istorijski put koji je predstavljao veoma važan segment iako nije bio zvanično zaštićen, objašnjava Kapetanović... Generalno u Crnoj Gori u posljednje vrijeme imamo veoma lošu praksu izgradnje novih saobraćajnica, koje su nam potrebne, ali morale bi da se rade mnogo pažljivije, bez agresivnih i nepotrebnih zahvata’’, zaključila je.

Nakon završetka radova ostaje da se vidi da li će i kada devastirani prostor biti vraćen u prvobitno stanje. Ključno je pitanje da li se načinjene štete mogu potpuno sanirati.

( Biljana Matijašević, Đurđa Radulović )