Quo vadis, OEBS

U složenim i multievropskim spoljnopolitičkim tokovima, pažnju crnogorske javnosti obično okupiraju elementi Realpolitik modernog doba, odnosno posmatranja kroz prizmu snage i akumulacije moći. Imajući u vidu crnogorsku istoriju punu sukoba i ratova, gdje se do političkih ciljeva nerijetko dolazilo barutom i mačem, snaga i vojna moć uvijek su bili visoko na ljestvici vrijednosti. Stoga ni ne čudi da jedan dio građana, medija i političkih partija, upravo kroz prizmu vojne moći i snage posmatra ponašanje međunarodnih aktera. Nerijetko, u pomalo navijačkom stilu, na taj način i prati njihove linije javnog diskursa i narativa. Sa znatno manjom pažnjom i pozornošću govori se o onim akterima čija je uloga da do ispoljavanja vojne moći zapravo ne dođe. Jedna od njih svakako je OEBS.

Ideje i korijeni ove međunarodne organizacije datiraju još iz 50-ih, poslijeratnih godina. Međutim, uslijed snažne polarizacije i hladnoratovske zategnutosti, do formalizovanja prvih koraka u tom pravcu doći će tek koju deceniju kasnije. Invazija na Čehoslovačku 1968. i gušenje “Praškog proljeća” izazvali su potres u evropskim bezbednosnim okvirima. Starije generacije, vjerovatno, još uvijek pamte nespokojstvo jugoslovenskog rukovodstva u tim vremenima, s obzirom na dotadašnje uspone i padove u odnosima sa Sovjetskim Savezom. Ožiljci prethodne sovjetske intervencije u Mađarskoj i duhovi kubanske nuklearne krize provijavali su evropskim kontinentom. U tako složenim i napetim okolnostima, potreba za detantom, odnosno popuštanjem između blokova, postajala je sve snažnija. Istovremeno, samom SSSR-u je trebala platforma koja bi mu povratila narušen ugled. Nakon dvogodišnjih pregovora poznatih kao “Helsinški proces”, potpisan je 1975. godine, u tada neutralnoj Finskoj, “Helsinški završni akt”, takozvani “Dekalog”. U svojih 10 tačaka, između ostalog, dokument promoviše mirno rješavanje sporova, uzdržavanje od upotrebe sile, poštovanje suvereniteta i garancije teritorijalne cjelovitosti zemlje. Jugoslavija je bila jedna od 35 država potpisnica, imajući u vidu da su principi tzv “Helsinškog dogovora” bili velikim dijelom komplementarni sa onim za šta se Beograd zalagao i propagirao u okviru ”Pokreta nesvrstanih”, kao jedan od njegovih lidera.

Danas OEBS broji 57 država članica, čineći je najvećom regionalnom organizacijom od Vankuvera do Vladivostoka, koja posmatra bezbjednost ne samo kroz tradicionalnu, vojnu prizmu, već i kroz ekonomsko-ekološku i ljudsku dimenziju, promovišući dijalog, mir, stabilnost i ljudska prava, uz sisteme “ranog upozorenja” i prevencije konflikta. Ipak, Organizacija se suočava sa brojnim izazovima, bez presedana u posljednjih 30 godina, od kojih bi pojedini mogli da utiču ne samo na njenu efikasnost, već možda i na samo postojanje. Trzavice u post-hladnoratovskom periodu unutar najveće regionalne organizacije postoje od ranije, još od kraja devedesetih, moguće još otkad je tadašnji ruski ministar spoljnih poslova Igor Ivanov, pred Samit u Istanbulu 1999. godine, konstatovao “da OEBS služi kao izgovor Zapada za nasilnu demokratizaciju nekih država”. Ipak, nesporazumi, suprotnost stavova i kakofonija unutar Organizacije svoj krešendo dobijaju sa ruskom invazijom na Ukrajinu. Ključni izazovi s kojima se danas suočava OEBS su budžet i pitanje narednog predsedavajućeg, koji se mijenja na godišnjoj osnovi.

Blokirajući usvajanje budžeta Moskva je primorala ostale članice da formiraju poseban fond iz kog se finansiraju aktivnosti OEBS-a, dajući mu kiseonik i omogućavajući da kako-tako nastavi funkcionisanje. Izvršavanje zadatih aktivnosti sa privremenim finansiranjem i na nacionalnom nivou zahtjeva posebnu vještinu i sposobnosti, dok na nivou multilateralne organizacije to dobija jednu sasvim novu dimenziju izazova i poteškoća u rukovođenju, s kojim se generalna sekretarka Helga Šmit do sada kompetentno i uspješno nosi. Definisanje narednog predsedavajućeg predstavlja još jedan krupan izazov za Organizaciju, koji bi mogao pokazati, na koncu, da li zaista postoji političke volje, ali i diplomatske umješnosti da OEBS preživi. Bez ulaženja u, za ovu priliku, možda suvišne detalje o samom funkcionisanju i institucijama Organizacije - odluke u OEBS-u se donose konsenzusom svih 57 članica. Izostanak saglasnosti samo jedne države, bez obzira koliko ona manje ili više geopolitički uticajna - proces donošenja odluka je blokiran. Estonija je istakla svoju kandidaturu za predsedavanje OEBS-om 2024, podržana od strane EU država i SAD, još prije rata u Ukrajini. Međutim, Rusija se zbog “izraženog anti-ruskog stava Estonije” snažno tome protivi, a do eventualnog dogovora o sledećem predsedavajućem ostalo je još svega par mjeseci. Ne postoji pravni osnov da Sjeverna Makedonija, koja u izrazito zahtjevnim političkim okolnostima trenutno uspješno predsjedava, produži mandat i naredne godine, premda su postojali i takvi predlozi za izlaz iz blokade. Moskva bi, vjerovatno, pristala da neki od njenih saveznika iz Centralne Azije, poput Kazahstana, preuzme predsjedavanje umjesto Estonije, ali nije izvesno da bi to našlo na prijem baš svih zapadnih zemalja. Na kraju, Estonija još uvijek ne odustaje od svoje kandidature, pa bi konsenzus o takvom rješenju bio narušen i od samog Talina.

Multilateralizam se upravo i sastoji u filigranskoj sposobnosti da se dijalogom, pregovorima i strpljenjem traži izlaz iz ćorsokaka i slijepih ulica. Upravo takav pristup nametnuo je Austriju, državu domaćina Sekretarijata OEBS-a, koja je nedavno već predsjedavala, kao moguće rešenje izlaska iz blokade. Premda Moskva ne bi bila svakako oduševljena, jer Austrija dio paketa evropskih država koje sprovode sankcije Rusiji zbog invazije na Ukrajinu, njena vojna neutralnost bi možda mogla da bude mjera kompromisa zbog čega bi se eventualno mogao postići dogovor.

Uprkos pojedinim, pomalo nedobronamjernim izjavama, da će 2024. biti i godina kraja OEBS-a, u interesu svih je da Organizacija, ne samo preživi već nastavi da efektivno funkcioniše. U okolnostima kojim Rusija pored sankcija trpi i političku izolaciju zbog agresije na Ukrajinu, nije preostalo puno relevantnih međunarodnih platformi i formata, pored Ujedinjenih Nacija i G20, u kojima Moskva sjedi za istim stolom sa EU i NATO zemljama i ima priliku da artikuliše svoje stavove. Ne bi bilo mudro da gušenjem OEBS-a dodatno doprinosi sopstvenoj izolaciji, bez obzira na optužbe “da je OEBS mehanizam kolektivnog Zapada”. Imajući u vidu geografsku rasprostranjenost i raznolikost Organizacije, od Vankuvera do Vladivostoka, takva teza nije empirijski održiva. Neizostavno, Rusija se nalazi i ostaće na evropskom kontinentu, kao što će izgledno uvijek imati važan uticaj na evropsku bezbednosnu arhitekturu, koju će biti neophodno ponovo izgraditi i nakon Ukrajine. Bez dijaloga - to neće biti moguće. Rušenjem mostova i svega što spaja, ne doprinosi uspostavljanju održivog međunarodnog poretka, zasnovanog na pravilima. U konačnom, OEBS pokriva čitavu paletu različitih oblasti, doprinoseći većem stepenu demokratizacije, ljudskih prava, slobode medija i ekonomskog napretka - što čini da naša društva i države napreduju, dijalogom rješavajući sporove, ostavljajući barut i mač istorijskim knjigama.

Autor je diplomata i bivši ministar spoljnih poslova Crne Gore

( Đorđe Radulović )