Akcija Pomorskog muzeja Crne Gore: U slavu čuvenih kotorskih galija
Pred gradskim vratima postavili repliku vesla sa venecijanskog broda iz 16. vijeka, čime je oživljen samo mali segment slavne pomorske prošlosti grada Kotora
Pomorski muzej Crne Gore realizovao je projekat “Izrada replike vesla galije iz 16. vijeka”, u sklopu kojeg je postavio impozantno drveno veslo galije, dužine preko 12 metara, u blizini glavnih gradskih vrata u Kotoru.
Veslo je izrađeno na osnovu detaljnog projekta venecijanskog vesla “a scaloccio” iz 16. vijeka koje se koristilo na tadašnjim najmasovnijim ratnim brodovima - galijama koje su imale kombinovani pogon na vesla i jedra.
“Realizacijom ovog projekta oživljen je mali segment slavne pomorske prošlosti grada Kotora. Veličina vesla ukazuje na veličinu samih galija koje su i Kotorani posjedovali u dugom vremenskom periodu”, saopšteno je iz Pomorskog muzeja.
Prvi pomeni kotorskih galija sežu od 1155. godine pa sve do perioda mletačke vladavine tokom koje je zapovjednike na galijama “supracomes” iz redova vlastele biralo Veliko i Malo vijeće. Najpoznatija među kotorskim galijama svakako je bila galija “San Trifone di Cattaro” (Sveti Tripun Kotorski) iz 16. stoljeća, koja je 7. oktobra 1571. godine, pod komandom Jeronima Bizantija, učestvovala u čuvenoj Lepantskoj bici i na najslavniji način se upisala u međunarodnu vojno-pomorsku istoriju.
More je bilo crveno od krvi
Tog dana kod Lepanta (današnjeg Naupaktosa u Grčkoj) odigrala se najveća pomorska bitka brodova na vesla i jedra u istoriji, a u kojoj su se sukobile hrišćanska, tzv. flota Svete Lige i islamska, flota Osmanlija. Na obje strane učestvovalo je preko 500 galija i više od 150 hiljada mornara i vojnika na brodovima, a hrišćani predvođeni plemićem Don Huanom od Austrije, pobijedili su moćnu tursku flotu admirala Ali-paše. O kakvom je žestokom boju bila riječ, potvrđuje i podatak da se tu na jednom mjestu našlo čak oko 90 odsto svih ratnih brodova koji su tog dana plovili Mediteranom.
Nakon odlučne borbe koja je, po pisanju hroničara, ostavila i more crveno od krvi, uništeno je 83 odsto svih turskih brodova i skoro polovina vojnika i mornara na njima. Uništeno je ili zarobljeno 117 turskih galija, a Turci su imali i oko 25 hiljada mrtvih i 7,5 hiljada zarobljenih mornara, naspram 14 stradalih hrišćanskih galija sa 10 hiljada mrtvih i 2,5 hiljada ranjenih boraca. Od poraza doživljenog kod Lepanta, Turci se kao pomorska sila, više nikada nisu oporavili.
Jadranski gradovi od Kopra do Kotora opremili su i poslali u bitku ukupno osam svojih galija koje su se borile u floti Svete Lige, sastavljenoj od ratnih brodova pape, Venecije, Đenove i Španije. U floti Svete Lige bilo oko 88 hiljada mornara i vojnika, te ukupno 208 galija iz grčkih komuna sa Krita, Kefalonije, Levkasa i Krfa, galija jadranskih komuna, brodova sa Sicilije, iz Napulja, galija Savoje, ratnih brodova Đenove, Malte, Španije i 12 papinih galija.
Među njima bila je galija “Sveti Tripun Kotorski” sa 175 članova posade i kapetanom, kontom Jeronimom Bizantijem, a naš ratni brod posebno se istakao herojstvom posade i vještinom svog zapovjednika. Naime, nakon što je nesmotrenošću dijela đenoveških galija na čelu sa čuvenim admiralom Andreom Doriom koji je odveslao i odjedrio previše na jug, stvorena velika rupa na južnom krilu flote Svete Lige, galija “Sveti Tripun Kotorski” zajedno sa galijama Raba i Trogira i još desetak mletačkih galija, samoinicijativno je popunila zjapeću prazninu kroz koju je trećina turske flote pokušala proboj i opkoljavanje glavnine snaga Svete Lige. Tu rupu samoinicijativno su odlučili zatvoriti kapetani Jeronim Bizanti iz Kotora, Ivan Dominis sa Raba i Kristofor Lučić iz Trogira i njihove kolege iz Venecije.
To je, međutim, bila praktično samoubilačka odluka - oni su zaista uspjeli da zaustave turski prodor i dok su se Turci bavili njima, hrišćanima je pristiglo pojačanje iz centra, ali prekasno za neke naše ljude. Oni su zbog svog herojstva platili stravičnu cijenu - galija “Sveti Tripun Kotorski” je potopljena, poginula je čitava njena posada na čelu sa kapetanom Jeronimom Bizantijem, na rabskoj galiji bila je svega šačica preživjelih, na galiji Trogira bilo je oko 160 mrtvih. Posebno su bokeljski pomorci sve zadivili svojim herojstvom jer je galija “Sveti Tripun Kotorski” izdržala istovremeni napad čak osam turskih brodova, a na jednog mrtvog bokeljskog mornara stradalo je sedam do osam Turaka.
Oficiri i posada bili su Kotorani
Na kotorskoj galiji služili su građani Kotora i okoline: Kavča, Bogdašića, Lastve, Stoliva, Lušice, Krtola, Grblja. Oficiri na brodu bili su uglavnom Kotorani, u prvom redu vlastela. “San Trifone di Cattaro” bila je klasična venecijanska dvojarbolna tzv. galea sottile (tanka, vitka galija) sa tzv. Fincati kormilom. Ti brodovi izrađivali su se isključivo u mletačkom Arsenalu u Veneciji, a sam način njihove izgradnje smatran je vojnom tajnom.
“Galea sottile” je bila standardnog deplasmana između 150 i 200 tona, dužine 40 do 50 metara, širine trupa od pet do šest metara i sa gazom od oko 1,5 metara, te širine veslačke platforme od šest do osam metara. Maksimalna brzina broda sa načinom veslanja alla sensile, bila je do sedam čvorova. Galije sottile imale su od jednog do tri jarbola, koji su bili nagnuti prema pramcu broda. Na pramcu koji se koristio i kao ukrcajni most za manevar abordaža protivničkog broda, nalazilo se i glavno artiljerijsko naoružanje galije u obliku jednog velikog topa (canonne) kalibra između 52 i 55 funti, dva srednja (aspidi) kalibra do 12 funti i dva mala topa (falconetti) kalibra od pet do šest funti. Ostatak naoružanja činilo je nekoliko manjih top-pušaka (bombardeli) raspoređenih po pramcu i krmi broda. Topovska platforma bila je natkrivena drugom platformom na kojoj su se tokom bitke, nalazili vojnici - strijelci koji bi u pogodnom trenutku vršili abordaž (nasilni ukrcaj) na protivnički brod. Topovi galije nisu se mogli okretati prema cilju koji bi gađali, već je ciljanje vršeno usmjeravanjem cijelog broda, odnosno njegovog pramca prema protivničkom plovilu.
Osim pogona na vesla (po 50 na oba boka broda) galije su tokom povoljnih meteo-uslova plovile na jedra. Stoga su imale po jedno latinsko jedro na svakom jarbolu, ali bi se ona kao pogon galije, pred bitku skupila i brod je u manevarsku bitku s drugim brodovima ulazio pogonjen samo veslima. Veslačka platforma galije širine između 6 i 8 metara nalazila se iznad hidrodinamičkog dijela trupa ovog broda. Na njoj se nalazilo prostor za 50 klupa, međutim dvije klupe (sa svake strane po jedna) su nedostajale, na taj način praveći mjesto za kuhinju (focone) na jednom boku galije, odnosno za pomoćni čamac (skif) na drugoj strani broda. Na krmi galije se nalazio prostor za zapovjednika (soprakomita) i kormilara. Prostor je bio natkriven platnom. Između redova klupa na veslačkoj platformi po uzdužnoj osi broda bio je prolaz (corsia).
Angažovani i robijaši i robovi
Na svakoj klupi sa po jednim preko 12 metara dugim veslom, veslala bi tri veslača - galijota. Oni su bili ili slobodni građani Mletačke Republike na odsluženju vojnog roka, koji su za to bili plaćani, ili češće robijaši kojima je zbog raznih prestupa, kao kazna određena veslačka služba na galijama gdje su oni bili u okovima, odnosno robovi - zarobljeni protivnički vojnici. Robijaši koji su odsluživali kaznu, te robovi kao galijoti su bili lišeni ikakvih prava dok su služili na brodu. Zbog uštede na težini i prostoru, na galijama sottile nisu postojale kabine za posadu, a prostor ispod glavne palube se koristio kao skladište hrane, vode i naoružanja. Kad galija nije plovila, galijoti bi rastavili klupe i razapeli veliko platno u obliku šatora iznad palube, te su spavali i živjeli na istom mjestu gdje bi i veslali.
Način života na ovim ratnim brodovma bio je veoma težak pa su nerijetko mnogi članovi posade umirali od epidemija ili iscrpljenosti i jednolične prehrane. Mletačka Republika je posadama ovih brodova (ukoliko nije bila riječ o osuđivanim kriminalcima, odnosno robovima), davala platu uvijek unaprijed, za razdoblje od tri do šest mjeseci. Mjesečna plata galijota -veslača iznosila je 6 libara, za strijelaca, mornara i brodskog meštra 20 libri, parun (noštromo) bi dobijao 45 libri, a soprakomit (zapovjednik broda) 2.224 libre.
Galije su imale dva načina veslanja - alla sensile čija je prednost da je teret veslanja kod svakog veslača jednak. Međutim, budući da kod ovog načina veslanja svaki od tri veslača na jednoj klupi radi sa po jednim - svojim veslom i da mu je pokret ruku oko 30-ak centimetara, alla sensille je zahtijevala veliku vještinu i uvježbanost veslača. To su mogle da postignu samo dobro uvježbane posade od slobodnih ljudi koji za to moraju biti i plaćeni.
Drugi način veslanja bio je alla scaloccio gdje tri veslača istovremeno drže jedno veslo pa teret veslanja nije jednak, radi čega je potrebno da galijoti mijenjaju mjesta. Prednost načina veslanja alla scaloccio je bila da veslači ne moraju biti uvježbani, odnosno da to mogu raditi zarobljenici ili robovi koji nisu plaćeni za službu na galijama.
Dio radne atmosfere i načina života galijota sada u Kotoru može osjetiti i najšira javnost gledajući vjernu repliku preko 12 metara dugog drvenog vesla kojem su u srednjem vijeku pogonjene galije.
“Postavljanjem vesla galije Kotor dobija novu turističku atrakciju i prisjećanje na važni dio pomorske istorije grada koji do sada nije bio dovoljno ispričan. Repliku vesla prati i edukativni dvojezični pano na kojem se nalazi kratka priča o kotorskim galijama i njihovim zapovjednicima, i na kojem je prikazan način veslanja na galijama iz 16. vijeka”, saopšteno je iz Pomorskog muzeja.
Ovaj projekat je realizovan zahvaljujući finansijskoj podršci Opštine Kotor tj. Sekretarijata za kulturnu, sport i društvene djelatnosti u sklopu Programa kulturnih manifestacija za 2022. godinu.
Posmrtno priznanje
O vjerodostojnosti doprinosa soprakomita Jeronima Bizantija govori dokument, izdat na Krfu 26. decembra 1571. od vrhovnog zapovjednika cjelokupne mletačke flote Sebastiana Veniera o posmrtnom priznanju za “junačko borenje i držanje koje treba da posluži kao primjer njegovim potomcima”. Istog dana, Venier upućuje mletačkom duždu pismo u kojem piše o junačkom držanju poginulog Bizantija i naglašava da ukoliko se njegovi nasljednici obrate duždu radi naplate Jeronimovih zaostalih potraživanja, on ih preporučuje kao vrlo zaslužne.
Jelovnik galijota
Zahvaljujući sačuvanom zapisu Luciana Santorea, koji je bio zatvorenik (galijot) na jednoj od venecijanskih galija sottile, danas nam je poznat jelovnik (panatika) na tim brodovima. Jelovnik zarobljenika i robova u luci, kada je brod u vezu, sastojao se od 500 grama suvog hljeba i jedna zdjela boba kuvanog bez začina. U plovidbi, panatika se po veslaču sastojala od 800 grama hljeba i zdjele boba sa dodatkom ulja i soli, svaki četvrti dan veslač bi dobijao i po jedan decilitar vina, dva dana u sedmici 120 grama suvog mesa i 90 grama sira. Jelovnik za vojnika i mornara: svakodnevno 620 grama hljeba i 1 decilitar. vina, 120 grama masti ili 180 grama mesa i 90 grama sira. Posada je vino mogla kupiti na brodu
( Siniša Luković )