Sukob sa ruskim totalitarizmom
Ruski disidenti su ubijeđeni isto toliko koliko i ruski generali u svjetsku misiju svoje domovine i oni preziru Zapad, taj Zapad kome pripada moja zemlja od pamtivijeka
Vi odbijate ime disidenta. Znači li to da se ne slažete sa ruskim disidentima, iako vam je sudbina dosta slična, barem po egzilu?
- Ja odbijam izraz disidenta zato što ne prihvatam da svedem umjetnost, literaturu, na neku političku, pojednostavljenu tezu. Izraz disidentska literatura vodi ka propagandi i glupoj politizaciji umjetnosti, literature i života. Knjige disidenata ne zaslužuju ime roman jer su u službi jedne stvari, jedne istine. To je, opet, nešto kao izvrnuti socijalistički realizam i ništa drugo. Inače, ja sam solidaran sa ruskim disidentima, iako mi je sudbina sasvim različita. Ne vjerujem da se Berđajev prevario kada je rekao da ruski komunizam više duguje Ivanu Groznom nego Marksu: ruski disidenti se bore protiv demona svoje sopstvene istorije, doživljavaju zaista tragičnu sudbinu, ali ona je autentična, njihova. A ja i drugi moji zemljaci, mi smo lišeni naše sudbine, jer nas je apsorbovala tuđa istorija.
Ruski pobunjenici ustaju protiv konformističke većine sovjetskog društva, a nas podržava većina nacije koju su ukrotili tuđinci. Solženjicin nemilosrdno osuđuje zapadnu kulturu čija je kriza započela, po njemu, korozivnim duhom Renesanse, s gledišta sasvim neke druge kulture. A ja sam dio tog Zapada i meni je stalo do tog duha sumnje, do njegovog smisla za postavljanje pitanja, koji je u opasnosti da ubrzo nestane pod težinom kretenizma izvjesnosti koji ga salijeće sa svih strana. Ruski disidenti su ubijeđeni isto toliko koliko i ruski generali u svjetsku misiju svoje domovine i oni preziru Zapad, taj Zapad kome pripada moja zemlja od pamtivijeka.
Znači li to da se ne smatrate pripadnikom Istoka?
- Ne! Jedna netačnost, naizgled beznačajna, postala je mistifikacija ovog stoljeća: Mađarska, Poljska, Boemija (Čehoslovačka), ono što se obično zove Srednja Evropa, od davnina su sastavni dio Zapada. Sve ove zemlje od vajkada dijele sudbinu Zapada, sa katoličkom crkvom, gotikom, Reformacijom, Renesansom, barokom i dr. Postoji, znači, Rusija, sa svojom specifičnom istorijom i postoje zapadne zemlje pod njenom dominacijom. Prekrstivši te zemlje u Istočne zemlje, opravdava se (geografski i istorijski) njihovo prinudno pomicanje u sferu jedne kulture koja im je sasvim strana. Srednja Evropa, moja višenacionalna domovina, podijeljena je na dvoje. Čak i sâm pojam Zapad je zaboravljen. A baš je taj dio dao svijetu sve velike intelektualne impulse ovog vijeka, od bečke psihoanalize do strukturalizma, koji se rodio u Pragu. Srednja Evropa je prva postavila pitanje smrti Evrope: u Posljednjim danima čovječanstva koje je prikazao Karl Kraus u gradu bez memorije Kafkinog Procesa, u blaženom osmijehu Dobrog vojnika Švejka, u analizi Degradacije vrijednosti Hermana Broha, u Robotima Karela Čapeka, u Gradu Tibora Derija. Iako je počeo kraj tog Zapada u mojoj domovini, želim samo jedno: da njena kultura bude budna, čak i u agoniji, da bi se iz toga izvuklo neiznevjereno poznavanje čovjeka i svijeta.
Vi u Šali govorite da je češka kultura uspjela da se razvije uprokos uvezenom režimu.
- Čuvena Mađaraska konferencija, održana 1963. godine imala je za cilj da reahabilituje Kafku u “marksističkom svijetlu”. Poslije invazije Sovjeti su u svojim zvaničnim dokumentima okrivili tu rehabilitaciju kao početak kontrarevolucije. S njihove tačke gledišta, nijesu se prevarili: borbu za Kafku je vodilo krilo najvećih intelektualaca u sklopu opšteg narodnog pokreta koji je vrlo uporno branio svoj način življenja: kako da se oblači, kako da misli, da liječi bolesnike, da brani okrivljene, da prikazuje pozorišne komade i da vaspitava djecu, da organizuje radove na gradilištu i da se veseli. Zahvaljujući ogromnoj snazi tog narodnog kulturnog otpora, moja zemlja je u toku šezdesetih godina doživjela jedan od najvećih perioda umjetničkog stvaralaštva. Film i teatar su bili među najboljima u svijetu, budili su takav interes kod publike o kakvom se nijedan francuski umjetnik ne bi usudio ni da sanja. Međutim, struktura režima je ostala ista, iako malo oslabljena. Oni koji miješaju realnost sa prostim političkim sistemom (a ko to danas ne čini?) ne mogu da vide obimnost tragedije koju je izazvala invazija. Ona se može izmjeriti samo proporcionalno uništenim vrijednostima.
U čemu se sve sastojala ta “Bijafra duha” o kojoj govori Aragon u predgovoru Šale?
- Od ruske invazije 1968. godine, dvije stotine pisaca su osuđene na ćutanje, kao i cijela plejada čeških sineasta kojima se cio svijet divio, na desetine slikara, glumaca, reditelja. Otpušteno je s posla na hiljade naučnika, od kojih stočetrdeset istoričara na samoj Katedri za češku književnost u Pragu, kao i desetine hiljada nepoznatih iz škola, gimnazija, administracije, laboratorija... Jedan dio je bio zatvoren, a drugi proganjan do smrti, među njima dva pjesnika: Stanislav Neuman i Jirži Postora koji su izvršili samoubistvo. Moj prijatelj Jan Prohaska, romansijer, podlegao je nemilosrdnoj kampanji koju su protiv njega vodili svi mediji. Filozof Jan Potočka, duhovni sin Huserlov, umro je u bolnici posle jednog policijskog ispitivanja. Neki su bili prinuđeni da emigriraju kao što su i slavni reditelji Otmar Krejča i Alfred Radok, najveći češki dirigent Karel Anceri, sineasti Miloš Forman, Jirži Paser, Jan Nemec i Vojcek Jasni. Ali većina je ostala bez mogućnosti da obavlja svoju profesiju ili bilo kakvu drugu intelektualnu aktivnost.
A kakva je sada situacija?
- Već deset godina nijedna važna ličnost kulture, politička ili apolitička, komunista ili nekomunista nema pravo da se javno izrazi. Ličnosti koje su pripadale kulturi nijesu samo uklonjene ili kažnjene, one su morale da budu izbrisane iz sjećanja. Njihova imena se ne mogu više naći u knjigama. One su nestale sa svim onim što su učinile u toku cijele njihove egzistencije. Posljedica toga je da se poslednjih trideset, ili četrdeset godina češke kulturne istorije, ne mogu prepoznati. Zamislite da se u Francuskoj deset godina ne pomene ime Malroa, Aragona, Levi Strosa, Godara, Mesiana, ili da se francuska književnost natjera da se pravi kao da nikad nije čula za Ćelavu pjevačicu, za Biće i ništavilo, za Riječi i Stvari, ili da zatvore francuske građane zato što su razdijelili pisane kopije pjesama Rene Šara ili Beketove pozorišne komade. Kod nas se ne uništava kultura opozicije, nego jednostavno kultura! Od istorije češke kulture ostalo je samo ono što je ruski totalitarizam mogao da svari i integriše.
Moja zemlja je ipak stara evropska zemlja i to želi da ostane. Zapad - to je zajednička istorija, zajednička kultura. Ako se šezdesete godine mogu okarakterisati kao postepeno pozapadnjačavanje socijalizma, uvezenog sa Istoka, ruska invazija 1968. godine je definitivna kulturna kolonizacija jedne zapadne zemlje. Mogu da Vam opišem šta je narod osjetio prvog dana ruske invazije 1968: užas je dolazio ne zbog propalih Dupčekovih reformi, nego od onog neograničenog rastojanja koje se vidjelo na licima ruskih vojnika, od neobičnosti jedne civilizacije koja misli drugačije, osjeća drugačije, živi u drugačijem istorijskom vremenu, koja ima drugačiju sudbinu i koja je došla da nas proguta u svoju vječnost. Politički režimi su kratkog vijeka, ali granice civilizacije se obilježavaju vjekovima.
A kakvo je sadašnje stanje literature u Čehoslovačkoj?
- Pošto je sedamdesete godine češka literatura istjerana iz svojih izdavačkih kuća, skoro svi pisci koji vrijede izdaju svoja djela u sopstvenom izdanju (samizdatu) šapirografisana i u vrlo ograničenom broju. Oni imaju šta da kažu, i za razliku od mnogih pisaca, nemaju potrebe da traže čitaoce. Ljudi se otimaju da pročitaju svaki primjerak, uprkos riziku kojim se izlažu i policijskim proganjanjima. Ali, među dvije stotine naslova, uzalud ćete tražiti političke tekstove, pamflete, kritike; ukratko, to je vrlo lična literatura u teškoj potrazi za originalnošću, stilom i neispitanim stranama stvarnosti. Ta lekcija ima ogroman značaj: tragična situacija nije izazvala politiziranu reakciju po ugledu na angažovanu literaturu. Nasuprot tome, izazvala je duboki otpor bilokakvom pokoravanju umjetnosti. U trenutku smrtne opasnosti literatura se okrenula prema suštinskom, potvrdila se kao lična avantura koja neprestano stavlja u pitanje zaustavljenu sliku svijeta.
(Nastavak 2. septembra)
( Branka Bogavac )