Gas kao oružje protiv EU: autogol Rusije?

Više od 50 godina Rusija je bila pouzdan snabdjevač Evropske unije prirodnim gasom. Ispunjavala je svoje ugovorne obaveze čak i na vrhuncu Hladnog rata.

Dobra reputacija Moskve dovela je do toga da je EU više od trećine potrebnog gasa uvozila iz Rusije, a najjača privreda u Evropi, Njemačka, gasovodima iz Rusije dobijala je čak više od polovine svojih potreba za tim energentom.

A onda su 24. februara 2022. prvi ruski tenkovi ušli na ukrajinsku teritoriju. Invaziju Rusije na Ukrajinu pratila je serija paketa zapadnih sankcija Moskvi bez presedana. Ali, za razliku od ruske nafte i uglja, prirodni gas je izuzet od formalnih sankcija.

„Gasprom“ je ipak zavrnuo slavine

Međutim, Moskva je na nedvosmislenu podršku EU Ukrajini odgovorila koristeći isporuke gasa kao oružje. Državni koncern „Gasprom“ je najpre smanjio protok gasa kroz Sjeverni tok 1, najveći ruski gasovod ka Evropi, da bi zatim 31. avgusta 2022, prije tačno godinu dana, zatvorio slavine na neodređeno vrijeme.

Zbog toga su krajem avgusta prošle godine cijene gasa u Evropi skočile na rekordnu vrijednost – iznad 343 eura po megavat-satu. To je podiglo inflaciju na istorijski nivo. Evropa se naježila zbog straha od nestašica energije tokom predstojeće zime.

Međutim, Evropa je izbjegla energetsku krizu zahvaljujući blagoj zimi, smanjenoj potrošnji gasa i većem uvozu tečnog prirodnog gasa (LNG) iz cijelog svijeta.

„Kompletna ruska strategija bila je autodestruktivna, potpuni neuspjeh“, smatra Simone Taljapijetra, ekspertkinja za energetiku u briselskom istraživačkom centru Brojgel. „Kremlj je mislio da će zbog ukidanja isporuka gasa Unija biti primorana da odmah smanji podršku Ukrajini. To se pokazalo kao potpuno pogrešno“, kaže Taljapijetra.

Ugrožen njemački ekonomski model

Umjesto Rusije, Evropsku uniju sada gasom snabdijevaju uglavnom SAD, Norveška i Katar. Skladišta su već popunjene preko 90 odsto, mnogo prije 1. novembra, što je bio rok koji je sebi postavila Unija.

Preokret na tržištu gasa i nagla poskupljenja, primorali su međutim energetski intenzivne industrije, hemijsku, metalsku i industrija papira, da zatvaraju fabrike ili smanje proizvodnju. To je pogodilo naročito Nemačku, gde je proizvodnja u energetski intenzivnim sektorima pala za gotovo 20 procenata u odnosu na predratni nivo, odnosno u odnosu na period između kraja 2021. i kraja 2022. godine.

Visoke cijene energije naškodile su konkurentnosti Njemačke čiji se poslovni model zasnivao na izvozu i jeftinoj energiji iz Rusije. Prema nedavnom izvještaju Njemačke privredne i industrijske komore, skoro trećina njemačkih proizvođača razmatra ili sprovodi planove za preseljenje proizvodnje u inostranstvo – prije svega zbog visokih troškova energije.

Zbog usporavanja u proizvodnom sektoru, potražnja za gasom ostaje smanjena držeći time cijene gasa pod kontrolom. Početkom ove sedmice megavat-sat je koštao 35 eura, što je ipak i dalje znatno iznad nivoa prethodnih godina.

Rusija nikada više neće biti najveći izvoznik gasa

Za Rusiju, koja je dvije trećine svog izvoza gasa isporučivala u Evropu, odluka o zatvaranju Sjevernog toka 1 bila je autogol, smatra ekspertkinja iz Brisela. Tržišni udio Rusije u EU drastično je pao, na oko deset odsto. Izvoz ruskog gasa gasovodima u Evropu 2022. je pao za skoro 60 odsto, na 62 milijarde kubnih metara, što je natjeralo „Gasprom“ da za 20 procenata smanji proizvodnju. Očekuje se da će se proizvodnja „Gasproma“ ove godine dodatno smanjiti, jer je u prvih pet mjeseci 2023. isporuka preko preostalih ukrajinskih i turskih gasovoda pala na samo deset milijardi kubnih metara.

„Rusija je izgubila svoju poziciju glavnog međunarodnog izvoznika gasa i to zauvijek“, tvrdi Taljapijetra za DW.

U prvih pet mjeseci 2023. ruski prihodi od gasa pali su za gotovo 45 odsto, na 710 milijardi rubalja (6,8 milijardi evra) u poređenju s istim periodom prošle godine, objavio je Blumberg, pozivajući se na podatke ruskog Ministarstva finansija.

Gas nije nafta

U poređenju s naftom, koju je Moskva prilično uspješno, ali uz velike popuste, ipak uspjela da preusmjeri ka Kini i Indiji, prirodni gas teže je preusmjeriti ka novim kupcima: teže ga je transportovati i potrebna su ogromna ulaganja u gasovode i postrojenja za pretvaranje gasa u tečno stanje.

Rusija je većinu infrastrukture za izvoz gasa napravila s ciljem da zadovolji evropske kupce. Moskva vidi Kinu kao alternativu velikom evropskom tržištu, ali to zahtijeva izgradnju novih gasovoda koji bi dopunili postojeći gasovod Snaga Sibira.

„Ako Putin planira da izgradi gasovode do Kine s istim kapacitetom kao što su gasovodi koji idu u Evropu, moraće da sačeka par decenija“, kaže za DW Mihail Krutikin, analitičar nezavisne moskovske agencije „RusEnergy“. On dodaje da se čini kako Peking za sada ne bi da kupuje više ruskog gasa.

Rusija hoće da privuče i druge nove kupce, uključujući i bivše sovjetske republike poput Kazahstana i Uzbekistana, kao i da poveća svoj izvoz LNG (gasa u tečnom stanju) i proširi domaću gasnu mrežu kako bi održala protok gasa.

Evropska unija i ruski LNG

Evropska komisija postavila je cilj: EU bi do 2027. trebalo da prestane da uvozi ruski gas u bilo kom obliku. Marta ove godine, evropski komesar za energetiku Kadri Simson pozvao je kompanije iz EU da se uzdrže od potpisivanja novih ugovora s ruskim snabdjevačima LNG, navodeći kao razlog „rizik od gubitka reputacije“.

Uprkos svemu, Rusija je sa 16 odsto udjela i dalje drugi najveći snabdjevač Evropske unije tečnim gasom – ispred Katara, Nigerije i Alžira. Unija samo iz SAD kupuje više gasa.

Uvoz ruskog gasa u EU čak je naglo porastao. U prvih sedam mjeseci ove godine, oko 52 odsto ruskog izvoza LNG otišlo je u EU, u poređenju s 49 odsto prošle godine i 39 procenata 2021. Najveći uvoznici ruskog LNG u Evropskoj uniji su, po redu količine, Španija, Belgija, pa Francuska. Primjera radi, samo Kina uvozi više LNG od Španije.

Zemlje poput Holandije i Španije preduzimaju korake da prestanu da kupuju ruski LNG, ali potpuno odustajanje od ruskog gasa moglo bi da potraje, jer taj energent nije pod sankcijama. Ujedno, mnoge članice EU vezane su dugoročnim ugovorima, kao na primjer Austrija – čak do 2040.

„Rusiji se ne može verovati“

Što se tiče Moskve, njen „gasni rat“, koji je doveo do toga da Evropska unija pronađe nove snabdjevače i ubrza svoju zelenu tranziciju, trajno je oštetio njen status najvećeg evropskog snabdjevača gasom.

„Mada bi Rusija u budućnosti mogla da ponudi gas po veoma niskim cijenama, Evropljani će pamtiti da iz političkih razloga može i da raskine ugovor u bilo kom trenutku. Nemoguće je osloniti se na potpise i ugovore ruskih zvaničnika. Rusiji se ne može vjerovati“, kaže moskovski ekspert Mihail Krutikin.

( Deutsche Welle )