Olga Tokarčuk - promjena perspektive

Tražim ekvivalent za ambis koji prethodi jeziku.

Čarls Simić

Nobelovka Olga Tokarčuk dobila je Međunarodnu nagradu Književni plamen za 2023, po odluci žirija čiji je predsjednik nobelovac Mario Vargas Ljosa, prvi dobitnik ove nagrade. U žiriju su bili i vlasnik Nove knjige i saosnivač nagrade Predrag Uljarević, akademik Siniša Jelušić, prof. Sonja Tomović-Šundić i profesor dr Aleksandar Jerkov. Književni plamen nastavlja da u Crnu Goru dovodi najznačajnije evropske i svjetske pisce, pa će i Olge Tokarčuk posjetiti u Crnu Goru.

Olga Tokarčuk (1962) jedna je od pet poljskih nobelovaca, pored V. Šimborske, Č. Miloša, V. S. Rajmonta, H. Sjenkijeviča, prva poljska bukerovka, dvostruka dobitnica najviše poljske nagrade Nike, nesumnjivo najprevođenija savremena poljska književnica.

Diplomirala je psihologiju, iako je kao pasionirana čitateljka mogla studirati polonistiku, o čemu govori u briljantnom eseju “Prst soli ili Kratka povijest mog čitanja”. Odustala je od te ideje jer se bojala da bi joj taj studij oduzeo “čitalačku nevinost” i autentičnost književne magije - čitateljske i spisateljske.

Debitovala je kao autorka još 1979, a od 1989. profesionalno se bavi pisanjem. Prvi roman “Kad su ljudi pošli po knjigu” objavila je 1993, a onda su uslijedili romani “Pamtivek i druga doba”, “Ana In silazi u Podzemni svet”, “Beguni”, “Teraj svoje ralo po kostima mrtvih” (ili u hrvatskom prevodu “Tjeraj svoj plug preko mrtvačkih kostiju”), “Knjige Jakovljeve”, i posljednji “Empuzion”. Na nama poznate jezike prevedene su dvije zbirke pripovjedaka “Bizarne priče” (Službeni glasnik, Beograd, 2021) i “Najružnija žena na svijetu” (Fraktura, Zagreb, 2022), a Službeni glasnik je objavio i zbirku izuzetnih eseja Olge Tokarčuk “Blagi pripovedač”, 2022.

Njena djela poslužila su kao inspiracija i za druge umjetnosti. Predložak su za brojne pozorišne predstave, a prema romanu “Vuci svoje ralo po kostima mrtvih” Agnješka Holand snimila je film “Trofejna divljač” (“Pokot” - Ulov), za koji je Tokarčukova pisala scenario, a koji je 2017. na Berlinskom festivalu dobio Srebrnog lava.

Prema romanu “Ana In silazi u Podzemni svet” napisana je opera (libreto je uradila sama Olga) i strip “Ja, Nina Šubur”.

U obrazloženje Nobelovog komiteta za nagradu 2018. ističe se da Olga Tokarčuk posjeduje “narativnu imaginaciju koja s enciklopedijskom strašću predstavlja prelaženje granica kao oblik života”. Novčani dio nagrade iskoristila je za pokretanje zadužbine koja potpomaže razvoj poljske kulture, književnike i prevodoce, književne teoretičare, podupire borbu za ljudska prava, borbu protiv svih vrsta diskriminacije i zaštitu okoline.

“Pišeš za mentalne zemljake”

Čitanje, zahtijeva intenzivni intelektualni angažman, ono istinsko uvijek je interaktivno i dijalektičko. Nije danas lako demonstrirati slojevitosti dubinskog čitanja koje odlikuje složenost uvida, refleksija i kritička analiza. Distrakcije čak i vještije, posvećene čitaoce odvlače u različitim smjerovima ulančanih novih i površnih informacija, u imperativnom apdejtovanju i apgrejdovanju naših mozgova. Neodoljiva lakoća opšte komercijalizacije književnog tržišta čini, od nekada pažljivih književnih čitalaca, trkače s preponama, u zadihanom praćenju izdavačkih produkcija, i stalnoj potrebi da se “bude u toku”. Problem često načini upravo obilje informacija jer one mnenje (javno!) udaljavaju od mišljenja (individualnog).

Kada oni koji čitaju - pazite oni koji čitaju književna djela - jer danas se, suprotno kategoričkim tvrdnjama, čita više nego ikada, samo je u pitanju koji su to tipovi tekstova - nakon, recimo, mjesec dana od pročitane knjige pokušaju da se sjete nekog detalja, imena lika, ili kompletne radnje, zapnu, a često su nesigurni i u vezi s imenom autora.

U toj trci s preponama može nam se desiti fenomen Olga Tokarčuk - autorke koja čita svoje čitaoce jer, kako ona kaže u eseju Pastrmka s bademima, “Pišeš za mentalne zemljake”. U sagledavanju svijeta u formi eks-centričnosti, ona se pita: “Da li bi mogla postojati priča koja bi zašla van nekomunikativnog zatvora unutrašnjeg sebe jedne osobe, otkrila veći opseg stvarnosti i pokazala uzajamne veze? Koja bi mogla da drži odstojanje od utabanog, očiglednog i neoriginalnog centra zajedničkih mišljenja...”

Priznati teoretičari književnosti upozoravaju na to da se savremena proza pretvara u ljudski dokument i da je sve dobrodošlo za nastajanje teksta, u skladu s modernom ideologijom otvorenosti i individualizma (Pjer Žurd). A onda nam stiže priznanje Tokarčukove da je problem ovog doba “u činjenici da još nemamo spremne priče, ne samo za budućnost, već i za konkretnu sadašnjost, za super brzu transformaciju današnjeg svijeta. Nemamo jezik, nemamo poglede iz različitih perspektiva, nemamo metafore, mitove, ni nove basne. Ali vidimo česte pokušaje da se skupe zahrđale, anahronističke pripovijetke koje se ne uklapaju s budućnošću kakva je zamišljena, bez sumnje pod pretpostavkom da je nešto staro bolje od ničega novog, ili pod pokušajem da se na ovaj način nosi s ograničenjima naših vlastitih horizonata. Jednom riječju, nemamo nove načine da ispričamo priču o svijetu… Kako da pišemo, kako da strukturišemo svoju priču kako bi mogla da uzdigne ovo veliko sazvježđe svijeta?” (esej Blagi narator).

Upravo ona koja je zabrinuta nad sudbinom novih priča i njihove mogućnosti, otvara originalni prostor, jer “ko ne vidi detalje, ne vidi ništa”, zalažući se za ucjelovljenu percepciju nasuprot perceptivne ljenosti, zahtjeva “čisti vid” i potrebu za isturanjem spisateljske, ali i čitateljske glave iznad sfere usaglašenog poretka. Njena misaonost, estetičnost i vjera u moć jezika negiraju dualizam - svijet je cjelina sazdana od mnogolikih ispoljavanja života. Od čestog ograničenja i stisnutosti u jeziku savremene književnosti, otkrivamo Olginu stalnu “budnost u matriksu jezika”. Njena djela čitaju se u tišini, po mogućnosti uz neki dobar rječnik. Tokarčukova novim načinom kreiranja priče o svijetu, i čitaocu, kojeg ona, dakle, čita, omogućava, pored beskrajnog uživanja u toj intelektualnoj aktivnosti, (u)pamtljivost romanesknog prostora koji stvara osobenim literarnim registrima. Tako igra transgresije (prestupa, premještanja) čini strukturirani temelj vrtloženja književnog univerzuma Olge Tokarčuk.

Dijalog sa čitaocem

Ulazeći radikalno drugačije u samo središte svijeta, potpuno novim umjetničkim postupcima, zanemarujući kanonsko, jednoznačno i neupitno, Tokarčuk stvara književnu stvarnost odvažnih kontrafaktičkih scenarija. Ona otvara dijalog sa čitaocem, uvažavajući ga i pripremajući ga da obnovljen, budan i otvoren bude spreman za nove mogućnosti žanra i da zađe u literarne opservacije svijeta starih ljudi, žena, djece, bolesnih, drveća, životinja, bilja, stvari... U disperziji narativnih konvencija i poigravanje žanrovima između romana “Beguni”, “Teraj svoje ralo po kostima mrtvih” (ekološkog trilera), “Ana In silazi u Podzemni svet”, zbirke pripovjedaka “Bizarne priče” i “Najružnija žena na svijetu”, grandiozne epopeje, romana čiji neobični pun naziv ovdje navodimo: “Knjige Jakovljeve iliti dugo putovanje preko sedam granica, pet jezika, i tri velike religije, ne računajući one male, o čemu pripovedaju počivši, a što je autorka nadopunila metodom konjekture, iz mnogovrsnih knjiga crpene, pride potkrepljene, imaginacijom, najvećim prirodnim darom čovjekovim, mudrima za podsećanje, kompatriotama za rasuđivanje, laicima za učenje, melanholicima za razonodu”, te najnovijeg romana “Epuzion” (neuropatskog horora) dobijamo istinu o piscima kao “anarhistima univerzalija, urođenim relativistima”.

Čita Olga svakoga ko čitalačkim naponom savlada njen roman Knjige Jakovljeve (762 strane). Da li ste ikada čitali knjigu koja ima obrnutu paginaciju? Čitate i u svakom trenu znate, bez računanja, koliko vam je strana ostalo do finiša. No, tajna tog postupka, koji nikada nije olakšica za čitaoce jer je svaki poredak stvar navike, odgoneta se tek na samom kraju romana. Tokarčuk voli zagonetke i otežice za mentalne zemljake. Stavlja na probu njihovu čitalačku kondiciju, znanje o literaturi, memoriju i uronjenost u jezik. Olga u ovoj epopeji kao izazov nudi plod svog šestogodišnjeg bavljenja istorijom religija 18. vijeka na prostorima nekadašnje Poljske, Rusije, Istočne Evrope, Starog kontinenta i/ili Otomanske imperije. U pažljivo i promišljeno organizovanim manje ili više povezanim pričama, u kojima dominira glavni lik Jakov Frank, a pojavljuju se kardinali kockari, rabini bacači kletve na sljedbenike koji se pritisnuti teškim društvenim kontekstima odriču svoje vere, obični ljudi u potrazi za boljim sjutra. Nad svima njima lebdi lik mitskog bića - Jenta - koja čitaocu obezbjeđuje panoptičku perspektivu. Ispričane su i opisane mnoge spletke i političke zavrzlame na dvorovima tadašnjih vladara, mudro i univerzalnim idiomom. Jezik Tokarčukove krcat je elementima i izrazima karakterističnim za vrijeme u koje je radnja smještena, ali nije naporan, naprotiv, kristalno je jasan. Roman je u Poljskoj objavljen 2015. i autorka je zbog njega doživjela napade, čak prijetnje smrću. Razlog za to je što je pronicljivo književnim sredstvima razarala romantične doživljaje poljske istorije. Olga Tokarčuk spisateljski hrabro prikazuje krvavi 18. vijek u kojem su se Poljaci pokazali kao kolonizatori, ubice Jevreja i robovlasnici.

I novi njen roman “Empuzion” doživio je oštre reakcije javnosti, koje, neobično, sada dolaze iz tabora Olginih ideoloških istomišljnika. U romanu je prikazana život u nekadašnjem sanatorijumu Gerberdsdorf (današnje Sokolovsko), prvom evropskom sanatorijumu za liječenje bolesnika koji boluju od tuberkuloze. Pored očiglednog metatekstualnog okvira i razgovora - polemike sa knjigom koja je za autorku imala formativno dejstvo - Manovog “Čarobnog brijega”, vrijeme radnje dvadesete godine dvadesetog vijeka služi za iznošenje mizoginih stavova protagonista. Autorska bilješka na kraju knjige sadrži spisak imena slavnih muškaraca kroz istoriju, od Aurelija do Jejtsa, čiji su citati, kriptocitati i parafraze u kojima se iznose negativni stavovi o ženama korišćeni u romanu. Objašnjenje naslova, u skladu s otežicama autorke, nalazi se na 91. strani romana, ali i prije samog objašnjenja pažljivi čitalac prepoznaje među narativnim glasovima i sveznajuću pripovjedačicu Empuzu. Zanimljivo je da je roman autorka, koja je jednom prilikom izjavila: “Dobra knjiga ne mora žanrovski da se izjasni”, namjerno oksimoronski odredila kao naturopatski horor (naturopatija, iscjeljenje prirodom i horor, užas, strahota)

O Hermesovom poslu

Sklonost Olge Tokarčuk prema metatekstualnosti očigledna je i u romanu “Vuci svoje ralo po kostima mrtvih”. Sam naslov je parafraza stiha V. Blejka, čija poezija igra važnu ulogu u pomenutom književnom djelu. Na Blejkovu poeziju, sem stihova kojima počinje svako poglavlje romana, podsjeća i efekat koji se postiže igrom grafemama - korišćenjem velikih slova usred rečenice za lekseme gdje im nije po pravopisu mjesto. Jedan od važnih motiva jeste proces prevođenja Blejkove poezije, mukotrpno kalemarstvo pretakanja stihova. Parodiranjem konvencije trilera, s jedne strane, i porukama o neophodnosti sadejstava čovjeka i prirode, s druge, autorka ostvaruje u naratološkom smislu izuzetan energetski potencijal. Ekscentrična glavna junakinja Janjina Dušejko, kako je već primijećeno, jedan je od najupečatljivijih književnih likova savremene književnosti.

Izuzetan dio dosadašnjeg opusa Olge Tokarčuk jesu i njeni eseji. U knjizi “Blagi pripovedač”, koju je objavio beogradski Službeni glasnik, izabrano je dvanaest eseja i predavanja koja su nastala nakon što je autorka dobila Nobelovu nagradu. Ovaj izuzetan izbor, pored otkrivanja autopetičkih tajni slavne nobelovke, govori o neophodnim vježbama iz stranosti, o Hermesovom poslu ili kako prevodioci svakog dana spasavaju svijet, o potrazi za blagim pripovjedačem, o značaju čitanja u životu, a iz svakog od njih izvire svijest o neophodnoj fluidnosti dihotomija, nasuprot postojećim oštrinama i granicama svijeta.

Olga Tokarčuk imala je sreće sa prevodiocima na EX YU prostorima. Njena djela su, u duhu eseja Hermesova posla ili kako prevodioci svakodnevno spasavaju svijet na hrvatski jezik briljantno prevodili Mladen Martić i Đurđica Čilić, a na srpski jezik izuzetna Milica Markić, koja je i odlična promoterka i interpretatorka Olginog opusa.

O Olgi Tokarčuk sve se više piše diljem svijeta. Rade se stručni radovi na teme iz njenog opusa, a ovaj tekst je čitalački dug jednoj od najvećih. Pa da završimo njenim riječima: “Književnost treba neprekidno da podsjeća samo na jedno: ljudi su bliži jedni drugima i sličniji među sobom nego što to hoće priznati neki opjevači straha. Dok čitamo i pišemo - zajedno smo”. I da dodamo u duhu Olginog optimizma i vjere - u budnom čitaocu, koji posjeduje čitalače strategije i stalno ih preispituje i razvija, budućnost je književnosti.

(Autorka je profesorica književnosti)

( Nađa Durković )