Dostojevskog nikad nisam podnosio
Shvatio sam tada da mi je taj ruski svijet, taj svijet histerije, sa njegovim kultom iracionalnog, s njegovim kultom patnje, sa kultom osjećanja i tamnih dubina, bio sasvim stran
A u XX vijeku ko su autori koje volite?
- U XX vijeku to su upravo pisci Srednje Evrope, kako je ja nazivam, koji mi se najviše sviđaju. Naime, i prirodno je, prvo dolazi Kafka, zbog posjedovanja ogromne mašte koja se ne srijeće ni u jednom romanu prije njega. Prije Kafke, roman je uvijek bio pretrpan tom pomalo mučnom potrebom opisivanja realnog svijeta. Odjednom je Kafka zaogrnuo roman vrlo intenzivnom maštom, više nego iko prije njega. Bila je to prava eksplozija mašte. Ta i takva mašta se razigrava samo u čovjeku koji sanja. Kad sanja, čovjek eksplodira i u svakoj sekundi se dešava nešto drugo što nas iznenađuje. Vi ne znate kud nestaje ta ogromna sposobnost mašte kad više ne spavate. Zašto imamo više fantazije kad spavamo? Kad bi trebalo da izmislite, kada ste budni, neki vrlo maštoviti san, vi to ne biste uspjeli. Dovoljno je da zaspite i san će vam biti pun mašte. Tu sposobnost Kafka je oslobodio do maksimuma. Upravo je Kafka pravi nadrealista. Nadrealisti nijesu nikada uspjeli da razviju takvu i toliku fantaziju kao Kafka, naročito u Zamku. U tom smislu, Kafka me i interesuje, a ne kao metafizički, teološki ili bilo kakav drugi pisac. To me baš nimalo ne interesuje, već kao pjesnik koji je zaista napravio poeziju od romana, poeziju u smislu velike koncentracije mašte.
Zatim dolazi Robert Muzil, koji je gotovo nepoznat u Francuskoj, i Herman Broh. Ne znam da li je poznat u Jugoslaviji? To su dva Austrijanca Kafkine generacije koji su umrli u emigraciji. Broh je pisac koji je nametnuo romanu tako ambiciozne ciljeve kakve roman nije poznavao prije njega. Naime, roman je za Broha maksimalna intelektualna sinteza. Ne filozofija, već roman. Otuda onaj sintetički karakter njegovog romana koji se zove Mjesečari, u kojem se može naći sve: poezija, esej, čak i stihovi, reportaža i, naravno, romaneskna priča koja ima za cilj da napravi intelektualnu sintezu modernog svijeta. Ostaje još Gombrovič koji se ne plaši da bude zabavan. To je antinovi roman, roman protiv dosade novog romana, protiv univerzitetskog modernizma kojemu suprotstavlja svoju veselost i provokaciju. Zato i nije bio shvaćen u doba šezdesetih godina, jer je to bio jedini modernizam koji nije bio dosadan.
Vi ste napisali jedan zapažen tekst o romanu Fuentesa Terra nostra i o romanu uopšte.
- To je takođe jedan od romansijera za koga roman nije forma lične ispovijesti već forma koja zahtijeva najveća znanja. Znači, kao što Broh smatra roman kao najveću intelektualnu sintezu, i Fuentes ide istim putem. I njegova Terra nostra je pokušaj da se u jednom romanu obuhvati čitava istorija čovječanstva.
Vi ste i dramski pisac. Vaša drama Ključ, u režiji Otomara Krejče, imala je veliki uspjeh u Čehoslovačkoj. Komad Soti je igran i u Jugoslaviji. Najzad, adaptirali ste Didroov roman Žak fatalist pod naslovom Žak i njegov gospodar. Taj komad je izvanredno bio režiran u Zagrebu.
- Upravo se on sada prikazuje u Parizu i to sa puno uspjeha, sudeći po kritikama i po trajanju prikazivanja, jer je postavljen u novembru (a sada je april). Ovih dana dobio je pozorišnu nagradu Žorž Pitoef.
Interesuje me u kojoj je mjeri Žak fatalist poslužio samo kao inspiracija, odnosno u kojoj mjeri vaš Žak i njegov gospodar sadrži Didroa, ili u kojoj mjeri ste vi u tom komadu?
- Kompozicija je moja, jer se Didroov komad apsolutno ne može adaptirati zato što mu je kompozicija suviše komplikovana. To je ili genijalna improvizacija ili vrlo rafinirana konstrukcija. I naravno, bio sam prinuđen da napravim svoju sopstvenu kompoziciju priče, ali sam ipak bio inspirisan izvjesnim principom kompozicije tog romana koji smatram genijalnim i jedinstvenim u istoriji romana. To je, znači, priča koja nije zasnovana na jedinstvu radnje, već je to montaža različitih priča, anegdota, komentara i razmišljanja koja se prepliću. Naime, to je komad sastavljen od četiri priče koje se miješaju: kao prvo, putovanje Žaka i njegovog gospodara služi kao okvir, a u tom okviru se nalaze tri male ljubavne anegdote. Prva anegdota je Žakova ljubav i tu sam sasvim vjeran Didrou, čak je i dijalog dosta blizak Didroovom. Druga priča je Gospodareva priča. A treća priča je o gospođi Pomeret.
To je, otprilike, kompozicija. Mislim da i duh komada ostaje vjeran Didroovom, a ono što je kod mene posebno naglašeno, to je prijateljstvo Žaka i njegovog gospodara, zatim pasaži čiji pesimizam prevazilazi pesimizam osamnaestog vijeka; i najzad, postoji izvjesna melanholija koja se ne može naći kod Didroa, ali koja ne bi trebalo da postoji kod jednog pisca XX vijeka. Baš zbog te nostalgije nijesam mogao da se identifikujem sa Didroom. Ja vidim sve to s ljubavlju i nostalgijom, sa melanholičnim oreolom kojeg nema kod Didroa.
Kad ste adaptirali Žaka fatalistu?
- Kao što znate, bio sam otpušten poslije 68. sa Praškog Univerziteta i lišen svake mogućnosti da bilo šta objavljujem u mojoj zemlji ili da živim od nekog drugog intelektualnog rada. Bilo je mnogo ljudi koji su htjeli da mi pomognu. Jedan čovjek iz Slovačke, koji se bavi pozorištem, došao je tada kod mene sa jednim romanom Dostojevskog i predložio mi da napravim adaptaciju tog romana za pozorište. Kako ja nijesam mogao ništa da pišem pod mojim imenom, on je bio spreman da mi pozajmi i svoje ime, što je sa njegove strane bilo vrlo plemenito i hrabro. Počeo sam da čitam taj roman i shvatio da od Dostojevskog, kojeg nijesam podnosio, ne mogu ništa da uradim.
To je za čuđenje! Dostojevski je za sve pisce, a pogotovu za pisce iz istočnih zemalja - Bog.
- Ja nijesam pisac Istoka. Prag nije na Istoku. On je u samom centru Evrope. A što se tiče Dostojevskog, ja nimalo ne želim da osporavam njegovu veličinu, želim da priznam samo moju ličnu averziju koja je iznenadila i mene samog. Shvatio sam tada da mi je taj ruski svijet, taj svijet histerije, sa njegovim kultom iracionalnog, s njegovim kultom patnje, sa kultom osjećanja i tamnih dubina, bio sasvim stran. Od toga čitanja bio sam do te mjere bolestan da sam osjetio neodoljivu potrebu da se liječim antipodom i tako sam se bacio na Didroa. To su, uostalom, bile najtužnije godine u mom životu. Tada su me pomogli i spasili Francuzi, moji čitaoci i moji prijatelji u Francuskoj, među kojima, eto, i Didro. To nikada neću zaboravi.
(1982.)
( Branka Bogavac )