Od Balkana do Alpa: susreti u Velikom ratu

Tragovi

Staza Srba, zaravan Bosanaca, ulica Srba, cesta Bosanaca. Tokom putovanja sjevernom Italijom, prolazeći stazama koje vode kroz Dolomite i dolinama regije Trentino-Južni Tirol, može se naići na neke od ovih toponima, koji čuvaju tragove davno prošlih susreta, uglavnom zaboravljenih kako istočno tako i zapadno od Jadrana. Porijeklo ovih naziva utkano je u krajolik alpskih vrhova koji prate liniju jednog od frontova Prvog svjetskog rata. Naime, današnji Trentino-Južni Tirol onomad je pripadao Austro-Ugarskoj. Na ovo područje, u proljeće 1915, nakon što je Italija objavila rat Beču, carske vlasti počele su premještati hiljade muškaraca, među kojima su bili vojnici i militarizovani radnici iz svih krajeva Austrougarske monarhije, ali i ratni zarobljenici mahom iz redova ruske, srpske, a kasnije i rumunske vojske.

Od mnoštva muškaraca porijeklom sa Balkana, u sjećanju lokalnog stanovništva ostali su urezani ponajviše “Serbi” i “Bosnjaki”, kako su ih zvali stanovnici Trentina. Iza ovih etiketa krila se raznolikost: među bosanskim vojnicima iz redova austrougarske vojske, pored muslimana, bilo je i pravoslavaca i katolika, a postoje naznake da je među srpskim zarobljenicima u Trentinu bilo i muslimana, vjerovatno porijeklom iz Sandžaka. Bosanski bataljoni bili su dovedeni da rade i da se bore, mnogi su stradali pogođeni neprijateljskom vatrom ili zatrpani snježnim lavinama. Srpski zarobljenici bili su uključeni u radne brigade. Oko osam hiljada ih je bilo angažovano na izgradnji puteva i pruga, a radili su i druge poslove shrvani glađu i hladnoćom.

Imaginariji

Tokom prvih mjeseci rata većina civilnog stanovništva Trentina - desetine hiljada ljudi - izmještena je iz zone vojnih operacija. Međutim, jedan deo civila ostao je u svojim domovima, pripovijedajući kasnije o susretu s onima koji su u Trentino pristizali iz dalekih i gotovo nepoznatih krajeva. Ova svjedočenja odražavaju predrasude i nasljeđene stavove bliske ondašnjim stereotipnim predodžbama o Balkanu. Austrougarska propaganda krivila je Srbe za izbijanje rata, te se događalo da ih lokalno stanovništvo, u svojim svjedočenjima, naziva “zlim” i “divljim”. Bosanci su bili podanici istog carstva kao stanovnici Trentina, no njihova uniforma bila je prepoznatljiva po fesu, te su opisivani orijentalizirajućim jezikom kao grdosije i hrabri, ali okrutni ratnici.

Preživljavanje u ratnom vremenu predstavljalo je svakodnevni izazov: bosanski vojnici, kao i srpski zatvorenici, bili su dovedeni u situaciju da se moraju utrkivati s lokalnim stanovništvom za ono malo dostupnih resursa. Zarobljeni u ratu, primorani na tragične životne uslove, ponekad su pokušavali sastaviti kraj s krajem kradući šta god su mogli od lokalnih civila. Kako je rat odmicao, prehrambena kriza u carstvu sve više se pogoršavala, te su i bosanski vojnici počeli bivati optuživani za krađe po poljima i kućama. Mještani su se kontinuirano žalili na nesigurnost u kojoj su živjeli zbog jednih i drugih. Bosanci koji “kruže poljima kako bi pokrali krompir brane svoje postupke ručnim bombama, revolverom ili puškom”, zapisao je zabrinut paroh jednog mjesta u Trentinu.

Susreti

Uprkos pomenutim teškoćama, ne nedostaju svjedočenja o saosjećanju lokalnog civilnog stanovništva sa sudbinom muškaraca koji su se zatekli daleko od svojih domova, isto kao što su daleko bili trentinski očevi, muževi i sinovi. Na ratne zarobljenike češće se gledalo sa samilošću. “Jadni Srbi sigurno nisu uspijevali da se vrate u domovinu”, zapisala je 1916. Luigia Miorandi iz mesta Castellano, gdje je bilo pritvoreno nekoliko stotina srpskih zarobljenika. Bosanski vojnici, sve iscrpljeniji napornim ratom, takođe su nailazili na sve veću empatiju, primorani nositi “odjeću, ako se uopšte tako mogla nazvati, koja se raspadala”, prisjećao se jedan od mještana. Kroz susrete s lokalnim stanovništvom razvijali su se i odnosi zasnovani na konkretnoj solidarnosti, pa su tako žiteljke Trentina, kad god su mogle, dijelile komad palente ili krompir sa izgladnjelim zarobljenicima i vojnicima.

Suživot na radnim mjestima i u naseljima bio je toliko blizak da su susreti dovodili do produbljivanja međusobnog poznavanja. Tako su na primjer, bez obzira na predrasude, religiozni običaji vojnika muslimanske vjere impresionirali i fascinirali mještane “kojima se činilo da žive u nekom drugom svijetu”, kako se prisjećao Candido Degiampietro, koji je u vrijeme rata bio dijete u mestu u kojem je, na nekoliko koraka od crkvenog zvonika, podignut rudimentarni bosanski minaret. Slično divljenje izazivala je religiozna predanost pravoslavnih vojnika - osim Srba, bilo je takođe mnogo Rusa - koji su izrađivali malene drvene krstove i poklanjali ih u zamjenu za malo hrane. Na planini Carè Alto, koja dostiže visinu od skoro 3500 metara, još uvijek se nalazi crkvica koju lokalno stanovništvo zove “crkva Rusa” ili “crkva Bosanaca”, a koja je najvjerovatnije izgrađena uz korišćenje bosanske, ruske i srpske radne snage. U nekim posebnim situacijama, susreti su prerastali u momente kulturne kontaminacije. Od Bosanaca koje je susretala u gostionama “moja baka naučila je brojiti do pet: jedan, dva, tri, četiri, pet”, prisjeća se i danas Maria Piccolin, penzionisana bibliotekarka iz mjesta Moena, skrivenog u sjenci dolomitskih vrhova koji su uvršteni u UNESCO-ovu svjetsku baštinu.

Ponovna otkrića

Mnogi muškarci koji su pristigli u Trentino tokom Velikog rata sahranjeni su u ovim krajevima, a sjećanja na njihovo prisustvo dugo su prenošena uglavnom u okviru porodica i pojedinačnih zajednica. Javna sjećanja na ovaj ratni front bila su rijetka. Jedan od primjera je spomenik na planini Fior koji je 1996. podiglo jedno austrijsko udruženje u znak sjećanja na Drugi bosanski regiment. Međutim, tokom posljednjih godina, lokalne zajednice počele su ponovo otkrivati “priču drugih” iz rata u Trentinu. U mjestu Ziano di Fiemme danas se može vidjeti znak koji govori o prisustvu minareta i bosanskih vojnika, dok je u Castellanu prošle godine postavljena ploča u znak sjećanja na srpske zarobljenike koji su tokom rata sahranjeni na lokalnom groblju.

Iako kazivanja o prošlosti unutar jedne zajednice neumitno počivaju na istorijskim iskustvima njenih članova, nastojanje da se obuhvati raznovrsnost ljudskih egzistencija, uz uključivanje vanjskih pogleda, od ključnog je značaja za prepoznavanje transnacionalnih dinamika i zajedničkih iskustava. U konkretnom slučaju, ovo nastojanje omogućuje ponovno otkrivanje dimenzije susreta i humanosti čak i unutar tragedije Velikog rata.

Autor je doktor istorije na Univerzitetu u Udinama, magistar istorije Evrope na Univerzitetu u Bolonji, istraživač za OBCTranseuropa

Tekst je nastao u okviru projekta “Veliki rat: Evropa u Trentinu i susret s Drugim”, uz podršku Fondacije Caritro

( Marco Abram )