Studiozan prilaz knjizi i autoru

Da li se čuje zvuk drveta koje pada u pustoj šumi?

Ako ste objavili knjigu, međutim niko joj ne pokloni pažnju, što je kod nas čest slučaj, kakav je efekat vašeg pisma? Često se kaže da u Crnoj Gori ne postoji književna kritika, što nije sasvim tačno. Milorad Stojović, Božo Bulatović i Radoslav Rotković osnivači su poslijeratne crnogorske književne kritike.

No, u tom smislu nismo ostvarili kontinuitet, te “često nailazimo na isprazne analize umjetničkih djela, koje se baziraju najčešće na ličnim odnosima kritičara i umjetnika, a kad nije tako, onda kritike postaju prostor besmislenog medijskog oglašavanja i na takav prijem i nailaze (D. Tripković, 2011).” U tom kontekstu epohalni zbornik kritičkih tekstova Jovanke Vukanović “Od riječi do knjige” (Obodsko slovo; Štampar Makarije, 2022) je apsolutni izuzetak.

Vukanović je rođena u Plavnu kod Knina. Diplomirala je na Filozofskom fakultetu u Zadru - Odsjek za francuski jezik i jugoslovensku književnost.

Do sada je objavila pet zbirki pjesama, dvije knjige eseja, kao i najsveobuhvatniju antologiju crnogorske poezije koju su pisale žene: “Pjesnikinje Crne Gore 1970 - 2015” (Bijelo polje, 2017).

“Od riječi do knjige” obuhvata sedamdeset šest prikaza i eseja o regionalnoj književnosti u periodu od 2010. do 2022. godine. Ono što je posebno interesantno je da opuse pojedinih autora Vukanović prati decenijama, te da se osvrće na njihova djela iz različitih vremenskih perioda. Tu spadaju osvrti na djela Jovice Aćina, Bogića Rakočevića, Gojka Čelebića, Tijane Živaljević i drugih. (Inače je ovom kritičkom studijom obuhvaćeno preko pedeset autora.)

Tako, prvi esej o djelu Bogića Rakočevića je, uslovno rečeno, kritika kritike. Naime, Vukanović analizira eseje i kritike B. Rakočevića iz zbirke tekstova “Uzgredno” (Podgorica, 2013). Ističući pretežno kvalitete djela, za razliku od drugih (malobrojnih) crnogorskih kritičara i kritičarki, Vukanović ne preza da istakne i one aspekte, koje ne smatra optimalnim. Tako, ukazuje da: “Rakočević je, kao privrženik ideje da se iz knjige izvuče ono što je najbolje, a autora u daljoj literaturnoj odiseji prepusti njegovoj sopstvenoj odgovornosti, to činio i u nekoliko situacija kada za takvu promociju i nije imao dovoljno pokrića.” (Ja lično sam u ovoj priči u timu Rakočević, i svoje kritičke tekstove pišem vođena istim principom, međutim, još jednom želim da istaknem jedinstvenost i smjelost rada J. Vukanović.)

Čak ni Michiko Kakutani, bivšoj glavnoj literarnoj kritičarki Njujork Tajmsa, dobitnici Pulicerove nagrade 1998. ovakve stvari nisu praštali.

Tokom svoje karijere u Tajmsu, koja je trajala od 1983. do 2017, Kakutani je nudila analize skoro svakog bitnog autora koji je pisao u to vrijeme (Tomas Pinčon, David Foster Volas, Toni Morison, J. K. Rouling, i mnogi drugi). “Ono što su svi voljeli kod nje je to, što je ona shvatala stvari tako ozbiljno, tako lično, da bi se svađala sa autorima i bila bijesna na njih kada je osjećala da ne pišu najbolje što umiju” rekao je Majkl Pič (Michael Pietsch, Hachette Book Group) i dodao: “Malo je takvih kritičkih glasova, gdje vidite nekog da tokom dugog perioda vremena respondira piscu knjigu za knjigom, obuhvatajući tako jedan cio književni opus”.

Mislim da se paralele između Kakutani i Vukanovićeve nameću same.

(Sljedeća analiza djela B. Rakočevića je napisana tri godine kasnije, 2016., “Život u književnom ogledalu”, str. 221, Ibid.)

Prvi esej o Tijani Živaljević datira iz 2016. i naslovljen je “Fragmenti puni života”. Vukanović ne krije oduševljenje: “Knjiga Tijane Živaljević “Dijalozi u Parizu” predstavlja veliko i prijatno iznenađenje za ovdašnju, a usuđujem se reći, i za književnu praksu u širem okruženju.” Dalje, Vukanović piše o originalnosti i prvobitnosti forme koju Živaljević koristi, nazivajući je “misaonim i lirskim medaljonima” i “ kroki dramaturškim scenama”.

Dijelim oduševljenje pismom Živaljevićeve, no mikro-fikcija i mikro-memoarski zapisi kao forma u regionu nisu novina, i Vukanovićeva to vjerovatno zna... No, T. Živanović je kritičarki posebno draga lično, i to se, na žalost, iz teksta jasno vidi (ponavljam, ovo bez obzira na moje lično oduševljenje Tijaninom prvom knjigom, “Dijalozi u Parizu”, 2016).

Prikaz druge knjige T. Živaljević (“Dijalozi u Crnoj Gori”) je nešto umjereniji, mada i dalje apsolutno egzaltiran u odnosu na ostale tekstove u knjizi Vukanovićeve.

Među najznačajnijim crnogorskim autorima Vukanovićeva piše o Balši Brkoviću. Ovaj tekst smatram kako jednim od najboljih Jovankinih eseja, tako i jednom od najkvalitetnijih analiza izvanrednog djela našeg najuglednijeg savremenog autora. Takođe bih posebno istakla nadahnute i analitičke tekstove o Faruku Šehiću (str. 102), Borisu Jovanoviću Kastelu (str. 119) i Lani Derkač (str. 200), kao i da gotovo svaki esej ili osvrt u ovoj knjizi zaista zaslužuje dubinsko iščitavanje.

U pogovoru knjizi dr Marijana Terić se ukratko osvrće na sve zastupljene autore, i zaključuje da: “Kada se u cijelosti sagleda publikovano izdanje “Od riječi do knjige” dolazi se do saznanja da je riječ o izuzetno opsežnoj i ozbiljnoj studiji, koja je na jednom mjestu okupila ne samo najznačajnije stvaraoce, prvenstveno crnogorske književnosti, već i njihove najznačajnije obrađene crnogorske literarne teme. Vukanović pravi značajan iskorak u osvjetljavanju književnosti Crne Gore, njenim kohezionim nitima sa piscima iz zemalja regiona, ali i evropskog književnog kruga.”

Ovakva djela poput knjige Vukanovićeve s razlogom se nazivaju epohalnim, životnim djelima, i u normalnom okolnostima za njih je realno očekivati nagrade poput Trinaestojulske, na primjer. U normalnim okolnostima, i u normalnim zemljama.

( Lena Ruth Stefanović )