Fose - majstor koji daje glas neizrecivom

Nobelova nagrada za književnost dodijeljena je norveškom dramskom piscu, pjesniku i prozaiku Junu Foseu (Jon Fosse) za “inovativne drame i prozu kojima daje glas neizrecivom”, saopštila je u četvrtak Švedska kraljevska akademija u Stokholmu.

Njegov obiman opus, napisan na norveškom ninorsku (novonorveški, unekoliko različit od klasičnog književnog jezika), obuhvata širok spektar žanrova i sastoji se od mnoštva drama, romana, pjesničkih zbirki, eseja, knjiga za djecu i prevoda. Iako je danas jedan od najizvođenijih dramskih pisaca u svijetu, Fose je takođe sve prepoznatljiviji po svojoj prozi, navedeno je u obrazloženju iz Stokholma.

Fose je četvrti pisac iz Norveške nagrađen Nobelom, ali je zanimljivo da je prethodni laureat iz ove zemlje bila Sigrid Undset koja je nagrađena daleke 1928, dakle - prije 95 godina. Prvi dobitnik iz Norveške bio je dramski pisac Bjernstjerne Bjernson, na samom početku, 1903. godine, a Knut Hamsun je Nobela dobio 1920.

Fose je rođen 1959. godine u Haugesandu. Među njegovim najzapaženijim djelima su romani Malanholija I i II (1995, 1996), Jutro i veče (2000), To je Ales (2004), Budnost (2007) i Trilogija (2014), zbirka poezije Pas i anđeo (1992), drame Ime (1995), Dijete (1996), Majka i dijete (1997), Sin (1997), Čovjek s gitarom (1999), Ljetnji dan (1999), Jesenji san (1999), Posjetioci (2000), Zima (2000), Popodne (2000), Djevojka na sofi (2002), Varijacije smrti (2002), Smrt pasa (2004), San (2005), Sjenke (2006), Ja sam vjetar (2007), Ove oči (2009), Tamo (2011)....

Od debija na pozorišnoj sceni u Bergenu 1994. godine, Foseove drame predstavljene se u više od 900 produkcija, a djela su mu prevedena na preko 50 jezika.

Beogradski reditelj Stevan Bodroža je postavio Foseovu dramu “Majka i dete” početkom 2000-ih u Beogradskom dramskom pozorištu, a 2011. godine “Ja sam vetar” u produkciji Tvrđava teatra, podsjeća portal SEEcult.org.

Foseova dramaturgija često se naziva nedramatičnom. Zagovornici takvog mišljenja nijesu definitivno zaključili da li Fose stvara neizvjesnost drugačije nego Ibzen, Strindberg i O’Nil, niti da li se uklapa u realistični mejnstrim evropske drame posljednjih decenija, čiji su glavni predstavnici Sara Kejn, Mark Rejvenhil i Marijus fon Majenburg. Fose se kreće sve dublje u egzistencijalno, djelimično religiozno obojeni dramaturški postupak, jedinstven u savremenom teatru.

Fose je dobitnik niza prestižnih nagrada u Norveškoj i u svijetu, nosilac je norveškog Ordena Svetog Ulava i Francuskog nacionalnog ordena za zasluge. Fose se aktivno bavi i prevođenjem, uglavnom dramskih dela.

Odlučuje 18 akademika

Od 1991. godine, inače, dodijeljeno je 115 Nobelovih nagrada za književnost, pri čemu su četiri nagrade dodijeljene ravnopravno dvjema osobama.

Žene su 17 puta nagrađene za književnost do sada, zaključno sa francuskom književnicom Ani Erno, koja je nagrađena 2022. godine za “hrabrost i kliničku oštrinu kojom otkriva korijene otuđenja i kolektivna ograničenja ličnog sjećanja”.

Najmlađi laureat bio je 41-godišnji Radjard Kipling, najpoznatiji po “Knjizi o džungli”. Najstariji dobitnik bila je Doris Lesing, koja je imala 88 godina kada je nagrađena 2007.

Nobelova fondacija odlučila je, inače, da poveća ove godine novčani iznos nagrade u svim kategorijama za milion švedskih kruna, pa sada iznosi 11 miliona (oko 948.000 evra).

Odluku o laureatu je donijela Švedska akademija, grupa od 18 ljudi koju čine švedski pisci, lingvisti, književnici, istoričari i jedan istaknuti pravnik.

Igran u više od 700 pozorišta

Jun Fose je jedan od najvažnijih savremenih svjetskih dramskih pisaca, njegovi tekstovi igrani su u više od 700 pozorišta na svim kontinetima.

Foseove Izabrane drame (I nikada se nećemo rastati, Ime, Neko će doći, Dijete, Sin, Noć pjeva svoje pjesme, Ljetnji dan) objavljene su i u prevodu na srpski jezik, u izdanju IPC Media.

Prvi njegov roman na srpskom objavio je Arhipelag - “To je Ales”, koji govori o čovjeku koji je nestao u jednom norveškom fjordu. Iza njega je ostao samo čamac kao materijalni znak nekadašnjeg prisustva i priča o njemu koju u formi intenzivne ispovijesti kazuje žena s kojom je živio.

Treći trg objavio je njegovu zbirku pjesama Pas i anđeo, roman Jutro i veče i dvije knjige drama Ja sam vetar i San i druge drame.

Ipak, doskora domaća čitalačka publika nije mogla da se susretne s monografskim izdanjem izbora iz Foseovog dramaturškog stvaralaštva. Ta joj je mogućnost pružena tek izdanjem Foseovih “Izabranih drama” u prevodu Radoša Kosovića (u čijem prevodu je Blum izdavaštvo objavio znameniti Foseov roman “Melenholija I i II”), još jednim plodom saradnje izdavačke kuće IPC Media sa programom Kreativna Evropa Evropske unije kroz projekat “Objedinjujuća snaga različitostvi: evropska književnost kroz vrijeme, žanrove i jezike”.

U Hrvatskoj je Naklada Ljevak objavila Foseov roman “Jutro i večer”, a objavljene su i njegove brojne drame koje se već godinama igraju na hrvatskom scenama.

( Kultura Vijesti )