Crnogorac na čelu Bugarske skupštine

Nedavno je u izdanju Matice crnogorske publikovana vrlo zanimljiva i vrijedna knjiga “Dr Petar Orahovac - Crnogorac, predśednik Bugarske skupštine”, autora Dragana B. Perovića i Miroljuba Orlandića.

Riječ je o monografiji o dr Petru Orahovcu, Crnogorcu iz Kuča, koji je svoj radni i dvije trećine životnog vijeka proveo u Bugarskoj, svojoj drugoj domovini, dobio najviša priznanja, stekao slavu i svrstao se među velikane novije bugarske istorije. A u Crnoj Gori bio je takoreći nepoznat do ove knjige. Ona ga sada vraća u kolektivnu memoriju svoga naroda, kao znamenitu ličnost crnogorske dijaspore.

Tome imamo prevashodno da zahvalimo autorima knjige, Matici crnogorskoj i Bugarskoj ambasadi u Crnoj Gori, koji su svako sa svoje strane doprinijeli da se dr Petar Orahovac predstavi kao cjelovita ličnost: čovjek, ljekar, naučnik, utemeljivač bugarskog zdravstvenog sistema - ljudska gromada, velikan kome je mjesto i u bugarskom i u crnogorskom imaginarnom panteonu.

Knjiga o njemu je koncepcijski i strukturno sastavljena kao složeno, vrlo koherentno djelo, iako je nastala kao plod istraživačkih, naučnih i intelektualnih napora dvojice autora koji su dugo radili nezavisno jedan od drugog, ali su se njihovi rezultati stopili u jednu istraživačku leguru i čvrstu formu knjige.

Čast ovoj knjizi čini nadahnuti Predgovor uvažene ambasadorke Republike Bugarske u Crnoj Gori (2019-2023) dr Meglene Plugčieve.

U Uvodu, koji je neka vrsta prolegomene za knjigu, autori su, prije ulaska u njenu strukturu i sadržaj, kazali sve što je bilo neophodno.

Oni čitaocu skreću pažnju na crnogorsko-bugarske kulturne veze kroz istoriju, koje sežu do 12. vijeka, s akcentom na one nakon međunarodnog priznanja Crne Gore i Bugarske 1878. Protagonisti tih veza sa bugarske strane bili su entuzijasti, pjesnici, revolucionari i drugi veliki ljudi (Vasilevski, G.S.Rakovski, Lj. Karavelov, Hr.Botev, Ivan Vazon i drugi) kojima je Crna Gora zadugo kroz istoriju bila svjetionik i metafora slobode.

Ova knjiga je ujedno i priča o crnogorskoj dijaspori u Bugarskoj do danas, koja na žalost nije dovoljno istražena ni izučena. Ona donekle upotpunjuje tu prazninu.

Crna Gora je bila prva država koja je priznala nezavisnost Bugarske (1908).

U novije vrijeme, pogotovo poslije 2006. godine, uspostavljena je saradnja između crnogorskih i bugarskih institucija kulture, što je rezultiralo radom na više projekata. U tome u Crnoj Gori prednjači Matica crnogorska. Kruna te uzajamne saradnje je zapravo ova knjiga.

Prvo i drugo poglavlje knjige posvećeno je crnogorsko-bugarskim vezama kroz istoriju, pogotovo u posljednje vrijeme, naročito iseljavanjima crnogorskog stanovništava u Bugarsku, o čemu se dosad, do tekstova Miroljuba Orlandića (2020), vrlo malo znalo i pisalo.

U dosadašnjim pregledima crnogorskih iseljavanja dijaspora u Bugarskoj nije obrađena.

U voluminoznoj Bibliografiji o iseljenicima iz Crne Gore do 1941. godine, koji su sačinili bibliotekari Nacionalne biblioteke Crne Gore sa Cetinja Petar Krivokapić i Branko Borilović, u izdanju Centra za iseljenike, publikovanoj 2010. godine, potpisana je svega 31 bibliografska jedinica koja se odnosi na period 1879-1923. O crnogorskim iseljavanjima u Bugarsku, iako je pregledana ogromna količina periodičnih i monografskih publikacija, ima vrlo malo podataka.

Vijesti o crnogorskim iseljenicima u Bugarskoj povremeno je jedino objavljivao Glas Crnogoraca. Zato su bila neophodna arhivska i druga istraživanja, što je godinama činio Miroljub Orlandić, čiji su rezultati inkorporirani u ovu knjigu.

Vijest o smrti dr Petra Orahovca objavljena je u radikalskom listu Crna Gora 8. novembra 1922, u br.35.

U ovoj knjizi se kaže da su iseljavanja u Bugarsku otpočela krajem 15. a da su bila intenzivnija tokom 18. i 19. vijeka, o čemu se, takođe, vrlo malo zna.

Kao i u druge zemlje, razlozi za iseljavanje iz Crne Gore u Bugarsku su bili ekonomski i politički. Ta iseljavanja su postala intenzivnija nakon Berlinskog kongresa (1878) a Bugarska je postala primamljiva i za Crnogorce poslije masovnog iseljavanja islamskog stanovništva, pogotovo nakon vijesti da ko primi bugarsko državljanstvo trajno dobija kuću i zemlju. Veliko interesovanje je zabrinulo crnogorske vlasti, koje su 1909. izdale naredbu o zabrani izdavanja pasoša za Bugarsku, što je znatno smanjilo broj iseljenika u tu zemlju, ali nije zaustavilo. Neki su odlazili na rad, pojedinačno i u grupama ili sa porodicama, za naseljenje.

Ali sve do skoro nije se posebno izučavala crnogorska dijaspora u Bugarskoj. I pored svega, istraživanja su pokazala da je dio iseljenika iz Crne Gore sačuvao svoj nacionalni i jezički crnogorski identitet.

Međutim, tek sveobuhvatna istraživanja mogu dati objektivnu, izoštrenu sliku crnogorskog iseljeništva u Bugarskoj, za što ova knjiga može da bude podsticaj i solidna osnova.

Najveći i najpoznatiji izdanak crnogorske dijaspore u Bugarskoj je, nesumnjivo, dr Petar Orahovac, glavni junak ove knjige, kome je posvećeno III i IV poglavlje.

Dragan B. Perović, intelektualac sa više talenata, između ostalog, bavio se i crnogorsko-bugarskim vezama i diplomatskim odnosima, a posebno ličnošću i djelom dr Petra Orahovca, ljekara koji je ušao u istoriju bugarske medicine, Crnogorca koji je bio i predsjednik bugarske Narodne skupštine, što je dokaz njegove ljudske i profesionalne veličine, ali i priznanja i poštovanja bugarske države i naroda, kojima je posvetio cijeli svoj radni i životni vijek, a na kraju i sebe stavio na oltar njihove slobode, preporoda i napretka.

Autor Petrovog životopisa prati ga na putu od Crne Gore do Bugarske, prethodno predstavivši njegovo rodno selo Orahovo u Kučima, školovanje od Cetinja do Rusije, te učešće u ratovima s Turskom i kratko službovanje u Crnoj Gori, do odlaska u Bugarsku, kao svoju novu domovinu, u kojoj je ostavio neizbrisiv trag, stekao slavu i poštovanje.

Petar Orahovac je rođen 30. januara 1857. u Kučima, u Orahovu. Odrastao je i stasavao u svome rodnom mjestu uz šestoro braće i dvije sestre, u sredini gdje se miješaju mitovi i stvarnost, legende i istorija, u čvrstom crnogorskom moralnom kodeksu. Autor daje kratku istoriju bratstva i porodice, govori o njenom porijeklu i prezimenu.

Kao student prava u Rusiji (1874), zajedno sa ruskim studentima učestovao je u Srpsko-turskom ratu 1876. i bio teže ranjen. Liječio se nekoliko mjeseci, a potom se oporavljao u rodnom mjestu, kod majke, u Kučima. Potom je radio u ekipi ruskog Crvenog krsta, u vrijeme ruske objave rata Osmanskom carstvu u aprilu 1877. godine. Već tada su uočene njegove organizatorske sposobnosti. Petar je 1879. napustio započete studije prava i upisao se na Medicinski fakultet u Moskvi koji je završio za kraće vrijeme od predviđenog roka. Imao je sreću da mu među profesorima budu čuveni ruski doktori Nikolaj Sklifosovski, Georgij Zaharin i Nikolaj Pirogov, od kojih je učio i razvijao svoj raskošni talenat.

On se tokom studija srijetao i družio i sa crnogorskim studentima, kolegama koji su kasnije izrasli u velike ljekare, znamenita imena crnogorske medicine.

Nakon kratkog službovanja u Crnoj Gori spremao se za odlazak u Bugarsku a ne u Srbiju kao njegov brat Tomo i mnogi drugi. Nije se svrstao među crnogorske emigrante i one koji su radili protiv svoje zemlje a za tuđe interese, bez obzira na nezadovoljstvo, revolt, inat ili druge razloge.

Pošto u Crnoj Gori nije vidio mogućnost za rad i napredovanje u struci, pod uticajem ruskih slovenofila opredijelio se za Bugarsku, mladu novooslobođenu državu. Tamo je stigao u martu 1884. godine, gdje je postavljen na dužnost gradskog okružnog ljekara u Kuli. U oktobru sljedeće godine premješten je na rad u Loveču na dužnost okružnog ljekara.

Istakao se kao ljekar u srpsko-bugarskom ratu (1885/86) koji je donio veliki broj poginulih i ranjenih. Pokazao se kao vrstan ljekar, organizator posla, čovjek čvrstog karaktera i integriteta, bez dilema i kolebanja, što je Dragan Perović, na osnovu građe, lakonski naveo kao osobine koje je dr Petar Orahovac pokazao već na početku karijere: “Krasili su ga čitavog života čvrst stav, nepokolebljiv i otvoren u iznošenju zamjerki i pohvala i, iznad svega, organizatorske sposobnosti, uz jasno postavljene ciljeve. Beskompromisno se zalagao za postulate profesije i striktno držanje protokola u liječenju”.

Autor ističe da se teško mogu razdvojiti i zasebno tretirati njegova ljekarska i politička karijera, koje se prepliću.

I zaista, Petar Orahovac je bio neviđena energija. Stvarao je karijeru, kako se u knjizi kaže, za koju bi nekome bila potrebna dva ili tri života.

Radio je u više mjesta, u više bolnica, u teškim uslovima, siguran u svoje znanje i stavove i nije ustupao ni pred autoritetima. Premješten je opet u Loveč, pa u Vidin. U Vidinu je 28. jula 1886. sreo dr Ninu Berovu, upućenu na rad u istom gradu. Njih dvoje su se ubrzo vjenčali. Kao dobar organizator zdravstvene službe vraćen je u Loveč (1890). Radi na podizanju nove bolnice, a po njenom završetku postavljen je za upravnika. Dr Petar Orahovac je kao ljekar višestruko zadužio istoriju bugarskog zdravstva i dao veliki doprinos medicini uopšte. Njegov rad nije ostao nezapažen: u narodu je bio omiljen i uživao veliki ugled, a u profesiji vrlo cijenjen i poštovan. U glavni grad Bugarske, Sofiju, premješten je 1896. i postavljen za okružnog ljekara.

Te godine se sasvim uključio u politički život Bugarske kao član Demokratske stranke, čiji je osnivač Petko Karavelov.

Ni u politici ništa i niko nije mogao dovesti u pitanje njegov integritet, nepristrasnost i časno vladanje. Njegove pristalice u struci su nazivali “orahovistima” a protivnike “rusevistima”. Prvi su studirali u Rusiji, drugi na Zapadu. To su u stvari bile dvije škole medicine.

I dr Petar Orahovac je imao svoje protivnike. Ali se i prema njima odnosio časno i dostojanstveno, držeći do sebe, svoga mišljenja i stava.

Pored njegovog ljekarskog posla i velikog ugleda, vrhunac Petrove karijere predstavlja izbor za predsjednika Narodne skupštine Bugarske (petak, 15. oktobar 1910), čime se Crna Gora može ponositi, posebno time da je jedan stranac, Crnogorac, dospio na tako važno mjesto prije svega zahvaljujući svome predanom radu, dosljednosti, istrajnosti, znanju i ljudskim vrlinama.

Zanimljivo je da je njegov brat Tomo Orahovac, u toku 1910. godine, predsjedavao srpskom Narodnom skupštinom.

Međutim, zbog prvih znakova bolesti dr Petar Orahovac morao je da napušti krajem 1911. dužnost predsjednika Narodne Skupštine Bugarske, ali je nastavio da radi kao ljekar. Tada je imao 54 godine.

Njegova veličina ljekara i čovjeka pokazala se u balkanskim i u Prvom svjetskom ratu, kada su pored velikog broja poginulih i ranjenika harale i zarazne bolesti.

Zbog Petrovog čvrstog karaktera i beskompromisnog stava zvali su ga Crnogorac - puritanac, a on je, po onoj Čehovljevoj maksimi, uvijek nastojao da sačuva čovjeka u sebi. I sačuvao je.

Dr Petar Orahovac je zakoračio u vječnost u Sofiji, 6. maja 1922. godine u 65 godini života, od pucanja čira na želucu.

Ova knjiga je biografija velikog čovjeka i priča o njegovom djelu i angažmanu. O veličini i značaju njegove ličnosti i djela progovorili su i povodom smrti njegovi savremenici i saradnici, čije ga je istinsko uvažavanje i poštovanje pratilo do kraja života. O tome svjedoče nekrolozi i govori dati u ovoj knjizi, od kojih su neki prave apoteoze.

Peto poglavlje knjige posvećeno je Petrovoj porodici i potomstvu.

Posebno je ispričana priča o njegovoj supruzi dr Nini Berovoj, koja spada među prve bugarske ljekare, koja je takođe bila izuzetna ličnost i ljekar.

U knjizi piše i o njihovom potomstvu: sinovima Dimitru, Savi i Sergeju i ćerkama Juliji i Tanji.

Dimitar je takođe bio čuveni ljekar, univerzitetski profesor i član Bugarske akademije nauka i spada među bugarske i crnogorske znamenite ličnosti.

I ostala dva sina bili su veliki, autentični i uspješni ljudi. Međutim, o ćerkama Juliji i Tanji nema mnogo podataka, ali ima o unuku Aleksandru - Aliku Orahovcu, koji je doživio 92 godine i njegovom potomstvu.

Posebnu vrijednost knjizi daju dodaci, kao dopuna ili potvrda generalne priče: fotografije, dokumenta i druga pomagala.

Ova knjiga je ne samo izuzetno istraživačko i naučno pregnuće nego i kulturni poduhvat od izuzetnog značaja.

( Marijan Mašo Miljić )