Crnogorska rapsodija Mihaila Lalića: Monumentalna hronika crnogorskog društva u prvoj polovini XX vijeka

(Ratna sreća, Zatočnici, Dokle gora zazeleni, Gledajući dolje na drumove; CID, ZUNS, 2023)

Novo izdanje ratne tetralogije Mihaila Lalića, koju čine romani Ratna sreća, Zatočnici, Dokle gora zazeleni i Gledajući dolje na drumove, pod naslovom Crnogorska rapsodija izašlo je u izdanju CID-a i ZUNS-a. Izdanje Lalićeve Crnogorske rapsodije, čiji je urednik Dragan K. Vukčević, autor Predgovora Radomir V. Ivanović, a autorka Pogovora Bojana Obradović, rezultat je potrebe objektivnog procjenjivanja Lalićevog doprinosa književnosti i naučnog planiranja daljih istraživanja u oblasti lalićologije, koja je obilježila savremeno proučavanje crnogorske književnosti XX vijeka, a sa čim u vezi je akad. Radomir V. Ivanović, prilikom obilježavanja sto godina od rođenja Mihaila Lalića 2014. godine u CANU, govorio: “Da bismo dospjeli do dragocjenih otkrića i novih naučnih istina, da bismo situirali Lalićevo djelo u kontekst nacionalne i nadnacionalne književnosti, neophodno je da neke od najviših naučnih, kulturnih, prosvjetnih i strukovnih institucija i organizacija blagovremeno organizuju i dugoročno planiraju kapitalni projekat - izdavanje Lalićevih Cjelokupnih djela (Kritičko izdanje)” (Zbornik radova, Mihailo Lalić, Sto godina od rođenja, CANU, Podgorica, 2015, str. 13.). Izdanje Lalićeve tetralogije pod naslovom Crnogorska rapsodija dopuniće savremenu naučnu i umjetničku misao o Laliću kao istinskom književnom poligrafu, čiji opus čine žanrovski i rodovski različita djela u kojima je problematizovao revolucionarne i društvene vrijednosti i vršio njihovo prevrednovanje, prelazeći put od afirmativnog, preko kritičkog i preispitivačkog do autokritičkog stava prema revoluciji i njenim dometima.

U Predgovoru Crnogorske rapsodije “Stvaralačke metamorfoze Mihaila Lalića (Prilog filozofiji i psihologiji stvaranja)” akad. prof. dr Radomir V. Ivanović razmatra tri intencionalna luka: intentio auctoris, intentio operis i intentio lectoris, koje navodi da je predložio istaknuti italijanski beletrist, estetičar i semiolog Umberto Eko u prilogu “Tri tipa intencija”, a potom zaključuje da “središte umjetničkog i naučnog razvoja predstavlja rasprava o odnosu tradicije i moderne, čiju osnovicu čine tri faze razvojnog procesa: inovacije (čiji je predstavnik Tomas Man), modernizacije (čiji je predstavnik Džems Džojs) i radikalizacije (čiji je predstavnik Franc Kafka)”. Autor Predgovora objašnjava da se djelo Mihaila Lalića može podijeliti na tri stvaralačke faze, u kojima se vrši proces inoviranja književnog djela postupcima unošenja elemenata fantastike, demonologije, fantazmagorije, onirizma, opisa agonalnih stanja i graničnih situacija. Dakle, prema klasifikaciji akad. Ivanovića prva faza stvaralačke metamorfoze Mihaila Lalića obuhvata period od 1935. do 1970. i posvećena je afirmaciji revolucionarnih i društvenih vrijednosti (romani: Svadba, Raskid, Zlo proljeće, Lelejska gora, Hajka i Pramen tame, zbirke pripovijedaka: Izvidnica, Prvi snijeg, Gosti i Posljednje brdo, zbirka pjesama Staze slobode, scenario o Njegošu, putopisi i reportaže Usput zapisano i knjiga književnih prvina Međuratno književno stvaralaštvo (1935-1941)), druga faza je period od 1971. do 1985. i posvećena je preispitivanju revolucionarnih i društvenih vrijednosti u ratnoj tetralogiji Ratna sreća, Zatočnici, Dokle gora zazeleni i Gledajući dolje na drumove, dok treća faza obuhvata posljednju deceniju stvaranja (1985-1992) i posvećena je autokritici revolucije i postrevolucionarnog doba, kada su nastali romani Odlučan čovjek i Tamara, drame Poraženi i Dani mržnje, knjiga pripovjedačke proze Opraštanja nije bilo, tri knjige meditativno-memoarske fragmentarne proze: Sam sobom, Prelazni period (Dnevnik posmatrača) i Prutom po vodi i autobiografija Epistolae seniles (Staračke poslanice). U daljem tekstu Predgovora akad. Ivanović analitički razmatra poziciju integralnog realizma u odnosu na kritički i socijalni i naglašava da “Lalić pripada tipu stvaralaca, koji se dosljedno i kontinuirano zalažu za integralnu viziju svijeta, za djelatnu filozofiju (oličenu u geslu “Činiti i biti!”) i za poznatu Protagorinu misao po kojoj je čovjek mjera svih stvari - postojećih da jesu, a nepostojećih da nijesu! Takav čovjek preuzima pozitivne etičke tradicije iz prošlosti, ali istovremeno stvara nove”. U posljednjem odjeljku Predgovora autor se bavi pitanjima vrednovanja i prevrednovanja Lalićevog djela, u kojima je, kako tvrdi, središnja grupa tema, problema i aporema okupljena oko globalnog idejnog čvorišta - temporalizacije i naratizacije, pri čemu zaključuje da “kao izraziti poligraf, polihistorik i pisac radoznalog duha za sve sfere duhovne i materijalne kulture, Lalić je iz grčke estetike preuzeo i funkcionalno primjenjivao tri poznata procesa: proces sinergije (istovremene upotrebe različitih vrsta stvaralačke energije), proces eutimije (nizove iznenadnih otkrića) i proces entelehije (izbora više svrha ili svrhovitosti odjednom, koji se prvenstveno odnosi na otklanjanje ‘svega besciljnog’ u umjetnosti i nauci)”.

Autorka Pogovora “Lalićeva Crnogorska rapsodija” Bojana Obradović, nadovezujući se na klasifikaciju akad. Radomira V. Ivanovića, polazi od objašnjenja da je u tetralogiji romana Mihaila Lalića, koju je pisac u razgovorima sa književnim kritičarima i novinarima najavljivao i više puta pominjao pod naslovom “Crnogorska rapsodija”, došlo do naglašenog kritičkog i preispitivačkog odnosa prema istoriji (prema onome što je istorija krivotvorila ili što nije pomenula), prema etnologiji, društvenim odnosima, prema mitu, revoluciji, naslijeđenim kanonima i aksiološki povlašćenim temama, a sve sa ciljem analitičko-sintetičkog prikaza stvarnosti gdje dolazi do stapanja horizonta prošlosti i horizonta sadašnjosti da bi se dobila slika u kojoj se ogleda Crna Gora. (“Prije tri godine došao sam do ubjeđenja da bi dobro bilo, pa i da nije neostvarljivo, u jednom ciklusu knjiga pružiti panoramu razvitka, jer bilo je tu ipak i nekog razvitka, crnogorskog društva tokom prve polovine našeg vijeka. Bilo je to burno vrijeme ustavnih borbi, balkanskih ratova, jednom riječju vrijeme kad je crnogorski čovjek intenzivno krvario u ratu i miru. U toj “Crnogorskoj rapsodiji”, ukoliko je ostvarim, “Ratna sreća” bi bila prva knjiga. (Mihailo Lalić, Iz razgovora sa Lj. Đikanovićem za NIN, 1974).

Autorka Pogovora dalje navodi da se “u piščevoj ‘Napomeni’ tetralogiji najavljuju ‘uspomene pomiješane sa dnevničkim zapisima’ Peja Vučkova Grujovića, čija je sadržina, koja je saopštena u ‘četiri sveske zapisa’, umjetnički snažna slika crnogorske kulture i istorijskih događaja iz prve polovine XX vijeka, uz zalaženje u još dalju prošlost koja se na nekoliko mjesta uvodi u narativnu zbilju tehnikom priče u priči ili epizodnim pripovijedanjem kada se pominju događaji iz XIX vijeka, što upućuje na zaključak da je Crnogorska rapsodija sinteza crnogorske istorije, mentaliteta i kulture i kao takva umjetnički izuzetno ostvarenje u crnogorskoj književnosti XX vijeka”, a zatim naglašava da “ta ‘tendeciozno usmjerena rapsodija’, kako je Mihailo Lalić definiše komentarišući svoj pripovjedački postupak, prikazuje događaje iz tačke gledišta lika-pripovjedača Peja Vučkovog Grujovića koji u duhu antičkog rapsoda prati razvoj crnogorskog homo heroicus-a i njegov prelaz ka zoon politicon-u na putu kroz istoriju koja je obilježena revolucionarnim otporom, ali i temama istrage i izdaje koje su prateće pojave podjela nastalih kao posljedica krvavih spoljašnjih i unutrašnjih sukoba i velikih promjena koje je crnogorski čovjek doživio u kratkom vremenskom periodu”. U nastavku Pogovora problematizovana je suština pripovjedačevog upoređivanja prošlog i sadašnjeg, odnos stvarnosti, istorije i umjetnosti u Lalićevoj literarnoj sudnici, položaj povlašćenog lika-naratora, koji je i svjedok, i učesnik, i interpretator događaja, kao i Lalićeva poetika integralnog realizma u kojoj dolazi do modifikacije, kojoj doprinose nove narativne tehnike, izmijenjene kompozicione sheme i novi načini organizacije vremena i prostora u svrhu preispitivačkog odnosa prema kulturološkim vrijednostima.

Novo izdanje Lalićeve ratne tetralogije, pod naslovom koji je pisac više puta pominjao želeći da naglasi namjeru prikaza panorame Crne Gore XX vijeka, predstavlja doprinos teorijskom, kritičkom i istorijskom proučavanju djela ovog pisca, kojim će se baviti lalićolozi čije je interesovanje usmjereno na drugu fazu stvaralaštva ovog pisca, a s obzirom na to da je Lalić u romanima koji čine Crnogorsku rapsodiju ostvario ne samo estetski, nego i humanistički cilj čuvanja od zaborava lica i naličja jedne kulture, doprinos je veliki i kada je u pitanju širi kontekst koji podrazumijeva osim istraživačkog i umjetničko bavljenje djelom Mihaila Lalića.

( Bojana Obradović )