Mafiji milioni, državi panjevi

Državi panjevi, privatnicima milioni, a mještanima uništeni putevi, presahli izvori, erozije i poplave... - epilog je višedecenijske pohare crnogorskih šuma, prije svega na sjeveru.

Procjene štete idu od milijardu do čak 20 milijardi eura, ali je izgubljeni novac najmanji problem, jer su bespovratno izgubljene stotine hektara najkvalitetnije šume, koja nije obnavljana i koja je na više lokacija oboljela, a nemilosrdna sječa jedan je od razloga koji su podstakli ljude da napuštaju seoska područja.

To što je, kako je najavio premijer Dritan Abazović, država odlučna da objavi rat “šumarskoj mafiji”, sagovornici “Vijesti” pozdravljaju, ali smatraju da se problem suštinski neće riješiti sve dok traje sadašnji sistem upravljanja šumama i davanja koncesija, koji su davno napustile države u Evropi, a koncesionari natjeraju da poštuju ugovorene obaveze.

Šumarska mafija, u smislu u kojem se danas o njoj govori, nastala je devedestih godina prošlog vijeka odvajanjem šumarstva od drvoprerade i u nju su se još tada uvezali pojedinci iz politike, policije, carine i šumskih uprava po gradovima, da bi najveći zamah doživjela u posljednjih 15 godina.

Sistem krađe razrađivan godinama

Prvi koji je upotrijebio izraz “šumarska mafija” bio je predsjednik Ekološkog društva “Breznica” Milorad Mitrović. On kaže da svaka vlast godinama ponavlja floskulu da je Crna Gora najšumovitija evropska država, ali da to “nije za radovanje”.

“Ono što se statistički može nazvati šumskim zemljištem, zapravo je u velikom procentu devastirani prostor. Toga je danas znatno više nego prije 20 godina. Tamo gdje je planski uništena drvna industrija, oni koji su otkupili propale firme dobijali su koncesije i izvozili oblovinu, a državi nije ostajalo ništa osim bagatelnih nadoknada”, kazao je on.

I direktorica NVO “Green Home” Azra Vuković kazala je da bez obzira što je prekinuta praksa davanja koncesija za korišćenje šuma, danas imamo davanje šuma na korišćenje na osnovu jednogodišnjih ugovora koji su u suštini isto što i koncesije, samo sa kraćim rokovima trajanja, a koji se uvijek mogu produžiti.

“Takvo korišćenje šuma se pokazalo kao plodno tlo za nepravilnosti i zloupotrebe. Kao po pravilu, privatne firme koje dobiju na korišćenje šumu, posijeku više nego što je to planirano, biraju im se stabla boljeg kvaliteta, biraju im se stabla koja je lakše izvući iz šume, ne uspostavljaju šumski red, transportom se uništavaju mlada stabla, uništavaju se lokalni seoski putevi i mostovi i smanjuje se kvalitet života stanovništva u širem području eksploatacije”.

Prema riječima sagovornika “Vijesti”, razrađeni sistem za enormnu zaradu koncesionara je višestruk.

“Deset metara drva za ogrev prodaje se za 700 eura, a pelet 260 eura po toni (prošle godine izlazio na 350 do 400 eura), dok se građa prodaje za 220 do 250 eura. Koncesionare to košta od najviše 40 do 45 eura na panju smrčevine, tehničkog drveta za proizvodnju dasaka stolarije i dr, a listopadnog drveta i jeftinije, otpada bude oko 20 odsto i ništa se ne plaća, već se prodaje peletarama”, kazao je jedan od ljudi uključen u “rad” sa drvima.

Iako je izvoz drveta zabranjen, objašnjava, dozvoljen je izvoz peleta i oko 50 odsto proizvodnje ide preko granice, najviše za Albaniju i Italiju.

“Problem je što u peletarama završava najkvalitetnije drvo, koje bi trebalo da se koristi za tehničku građu, drvenariju i slično. Strašno je što za proizvodnju peleta odlazi oblovina, umjesto ona iz sanitarne sječe, od oboljelih stabala”.

On navodi da šumarska mafija ne bi postojala da nije šumarskih tehničara, lugara i drugih u procesu, a koji, kako tvrdi, “imaju stanove u Budvi, Podgorici i drugdje, što istražitelji lako mogu provjeriti u imovinskim kartonima i katastru”.

“Ako lugar ima par stotina eura zaradu, a posjeduje kafanu i kuću na četiri sprata, jasno je o čemu se radi i koliko je duboka ova priča”, konkretizovao je ekološki aktivista Aleksandar Dragićević.

Pojašnjavajući kako funkcioniše ilegalno bogaćenje, bivši lugar navodi da je u pitanju, prije svega, prekoračenje kubikaže koju niko nije kontrolisao, iako postoje kupljene pokretne vage koje još nisu instalirane, a koje bi mjerile težinu kamiona i sirovine.

“Prekoračenje se dešava na putevima, jer svaki kamion vrši pretovar u selima ili prigradskim naseljima i ispada da koncesionaru svaki treći kamion dođe džabe. Da ne pričamo o uništenim putevima zbog pretovara. U suštini, bitan je sami početak i kako se dobijaju koncesije. Koncesionari, između ostalog, osiguravaju puno radnika, jer prednost imaju oni koji imaju više zaposlenih, drže ih fiktivno na osiguranju dok traje tender, a kada dobiju koncesiju, skidaju ih sa osiguranja”.

Sa doznačnim čekićima i doznakama, potvrdilo je više sagovornika, sve je podložno korupciji, jer u mnogo slučajeva dešavalo se da su iste pločice sa jedne teritorije prebacivane na drugu. Takođe, stabla budu “označena na panju”, dakle na mjestu gdje su posječena, a bez adekvatnog doznačavanja, svako takvo stablo se tretira kao nelegalna sječa.

Zapali, pa prikrij tragove

Ipak, najveća malverzacija proteklih decenija, prema riječima sagovornika “Vijesti”, u crnogorskum šumarstvu radi se sa fiktivnim pretvaranjem ekstra klase četinara u stabla određena za sanitarnu sječu (oboljela stabla). Prije desetak godina, u tom slučaju, koncesionar je plaćao Upravi za šume šest do osam eura po kubiku, a takvu čamovu oblovinu vrhunskog kvaliteta na Kosovu je mogao da proda po 130 do 140 eura.

Drveće nestaje i zbog toga što koncesionari, iako su obavezni, izbjegavaju sanitarnu sječu i ne pošumljavaju posječene i opožarene površine, iz prostog razloga što to ne donosi dobit.

I to nije sve.

“Kada su u pitanju šumski požari, 2012. godina bila je tragična kada je sve što je moglo u Crnoj Gori da se zapali, bilo zapaljeno i ne može niko da me ubijedi i da kaže da su požari slučajno izbili od groma ili dna staklene flaše. Ti šumski požari su planski paljeni, samo da bi se sjekla građa i iz tih etata izvozila kvalitetna oblova građa”, kazao je Mitrović.

On je pojasnio da se na opožarenom prostoru ne može utvrditi kada je neko stablo posječeno i da se dešavalo da se na prostoru gdje se sjeklo, taj prostor izgori.

“Podmetanje požara se isključivo radilo da bi se prikrili tragovi nelegalne sječe i da bi se neka stabla opožarila kako bi bila, prilikom sječe, manje plaćena”, kaže Mitrović.

Kolike su razmjere malverzacija u tom sektoru govori podatak, koji je ranije potvrdio bivši v.d. direktora Uprave za šume Mirsad Nurković, da tokom 2013, 2014, 2015. niko koncesionarima nije obračunavao naknadu za doznaku i žigosanje stabala, koja treba da iznosi 10 odsto od koncesionog ugovora. Nurković je rekao kako se procjenjuje da oko 50 odsto posječene drvne mase ne ulazi u formalne privredne tokove, već su u zoni sive ekonomije, te da se, takođe, veliki dio zaposlenih u drvopreradi nalazi u zoni sivog tržišta rada.

NA Protest luksuznim džipovima

Problem je konačno prepoznala i država. Abazović je prilikom obilaska devastiranog šumskog prostora na planini Jelovica kod Berana, u prisustvu članova Nacionalnog savjeta za borbu protiv korupcije, kazao da se ubuduće neće tolerisati nikakve nelegalne aktivnosti vezane za sječu šuma.

“Podnesene su brojne krivične prijave, zatvorene su određene pilane, podnesene su prekršajne prijave, oduzimana mehanizacija, brojni predmeti su formirani u državnim tužilaštvima po tim pitanjima i mi nastavljamo akciju. Agencija za nacionalnu bezbjednost sačinila je izvještaj u kojem je popisala lica i kompanije za koje se može osnovano sumnjati da se bave nelegalnom sječom šuma u Crnoj Gori. Radi se o uništavanju prirodnih dobara svih građana, koje u prethodne tri decenije vjerovatno prelazi iznos od milijardu eura”, kazao je Abazović.

On smatra da sadašnji koncept upravljanja šimama nije dobar, ali se mora poštovati dok se ne donese novi.

Ministar unutrašnjih poslova Filip Adžić saopštio je tada da su kontrolisane 93 pilane, od kojih je osam zatvoreno, a podnijeto je osam krivičnih prijava i na desetine prekršajnih prijava, da je pregledano na stotine teretnih vozila, jedno dio njih je isključeno iz saobraćaja, a dio poslat na tehnički pregled. On je kazao da policija raspolaže imenima koja se dikretno bave eksploatacijom šume i najavio njihovo hapšenje, odnosno procesuiranje.

Specijalni tužilac Vukas Radonjić rekao je da se u tužilaštvu nalaze krivični predmeti protiv određenih lica koja su ranije radila u Upravi za šume i da se nada da će se tim predmetima u narednom periodu dati prioritet.

I Uprava za gazdovanje šumama i lovištima početkom septembra objavila je da je tokom godine u više navrata inicirala ovakav vid borbe, tražeći pomoć i podršku u borbi protiv šumokradica sa kojima ne može sama da se izbori.

Zbog učestalih prozivki Uprave za šume kao ključne karike koja je zatajila, ostavku je krajem avgusta podnio čelnik Armin Mujević. On je kazao da je to uradio jer taj organ nije mogao sam, bez sistemske podrške, koja je izostajala, da se izbori sa problemom.

Njegov prethodnik Srđan Pejović pokušao je da promijeni sistem bodovanja dodjele šuma u koncesije, ali je naišao na proteste koncesionara. Ostalo je zabilježeno da su ispred kancelarija Uprave, koncesionari došli autima i džipovima, od kojih su neki vrijedni skoro stotinu hiljada eura.

Samo na prostoru Jelovice, prema podacima kojima raspolaže Uprava za gazdovanje šumama i lovištima i šumarska inspekcija, godišnje se nelegalno posiječe između 3.000 i 5.000 kubika, a ova pojava je naročito u tom rejonu izražena u protekle dvije godine.

Pločice zamijeniti bar kodom

Stalna promjena lugara, kao i neadekvatne mjere kontrole, uticali su da se bezakonje sprovodi u produženom trajanju, čime je nanijeta velika šteta šumama. Brojne prijave i konstatovanje stanja u ranijem periodu završavale su na krivičnim prijavama protiv nepoznatih počinilaca, ali bez efekta.

Nedozvoljena sječa šume na nivou zemlje sankcionisana je nizom prekršajnih i krivičnih odredbi, a kazne se kreću u rasponu od 300 do 15.000 eura, zavisno od toga da li je riječ o fizičkom ili pravnom licu, ili odgovornom u firmi, dok se u situaciji kada se radi o krivičnom djelu (nedozvoljenoj sječi većih razmjera) pored novčane može dobiti i tri godine zatvora.

Iz Udruženja drvoprerađivača Plava predložili da se u šumama umjesto klasične pločice sa doznačnim brojem hitno treba uvesti bar kod kao na svakom drugom proizvodu, što bi u velikoj mjeri doprinijelo uvođenju reda u sječi i kontroli odakle je šumska građa posječena. Prema bar kodu na svakom drvetu, kako tvrde, svaka kontrola, na bilo kom mjestu, pokazala bi odakle je drvo posječeno, iz koje opštine, sa koje planine i iz kojeg odjeljenja, koliko kubne mase ima u njemu i slično.

U tom udruženju smatraju i da je potrebno hitno raditi na tome da se u svakom gradu formira po jedno, ili eventualno dva preduzeća, u zavisnosti od količine šume, koje bi radilo samo sječu, vuču i lagerisanje po kategorijama i vrstama drveta.

“Na tom mjestu bi drvo mogli da kupe samo registrovani drvoprerađivači, po cijenama koje država i tržište diktiraju, od najkvalitetnije mase, do ogranaka za potrebe proizvodnje peleta”, saopštili su.

Oni su izveli računicu da je koncesionim gazdovanjem šumama u posljednjih dvadeset godina, kada bi se drvo pretvorilo u finalni proizvod, država Crna Gora izgubila i do dvadeset milijardi eura.

“S druge strane, to znači da su toliku dobit ostvarili koncesionari u proteklih dvadeset godina, i taj novac je, uglavnom, izašao iz Crne Gore. Mi smo imali samo polufinalnu proizvodnju, dok su države u našem okruženju, od naših šuma, razvijale finalnu proizvodnju i ostvarivale najveću dobit”.

Oni naglašavaju da je ovo samo računica na najminimalniju količinu posječenog drveta na godišnjem nivou, od 500 hiljada kubika drveta, a u nekim godinama etat (godišnja sječa), iznosio je oko 900 hiljada, pa čak i milion kubika. Kada bi se, kako kažu, uzela kao primjer 2022. godina, u kojoj su posječena 632.534 metra kubnih šume, krajnja dobit, u finalnom proizvodu, iznosila bi 1,5 milijardi eura.

“Ako bi 632.534 kubika prodali kao drvo za ogrev to bi iznosilo oko 37.952.000 eura. Ukoliko bi ova količina drveta bila prerađena, odnosno poluprerađena u građevinski materijal, pri čemu srednja vrijednost metra kubnog daske je oko 250 eura, vrijednost tog drvnog materijala bi bila oko 158.133.000 eura. Finalnom proizvodnjom, recimo proizvodnjom namještaja, vrijednost jednog metra kubnog bi bila između 1.500 do 2.500 eura, što na količinu od 632.534 kubika drvne sirovine iznosi od 948.801.000 do 1.581.335.000 eura”.

Poseban problem je što koncesionari ne ispunjavaju obaveze iz ugovora, pa niti pošumljavaju, niti održavaju puteve koje unište pretovarenim kamionima, što je dovelo do više protesta mještana sela na sjeveru. Nema saznanje da su nadležne službe procesuirale bilo koga od prevoznika koji uništavaju seoske puteve.

Ne zna se ni nakon skoro četiri godine od katastrofalnih požara koji su zadesili teritoriju opštine Rožaje da li je i koliko šume iskorišteno, a počinioci požara ostali su do danas nepoznati. Tada je izgorjelo 160 hektara šuma u vrijednosti više miliona eura. Iz Osnovnog državnog tužilaštva u tom gradu te godine je samo saopšteno da je formiran predmet. U vrijeme kada su se požari dogodili, direktor Uprave za šume je bio Nusret Kalač. Kalač je tada saopštio da je ukupna šteta od požara 1.262.050 eura, ali više poznavalaca tvrdi da je ona mnogo veća od zvanične.

Dobar dio rejona nema lugara, uvesti moratorijum

Prema zvaničnim podacima, Crna Gora trenutno ima 150, a treba 250 lugara, a jedan broj šumara trenutno radi po osnovu ugovora o djelu, koji su istekli 1. avgusta i dobar dio šumskih rejona je nepokriven ljudstvom.

Direktor Agencije za zaštitu životne sredine Milan Gazdić u više navrata upozoravao je da je problem posljedica sistema koji je građen decenijama i ne može se riješiti za kratak period i da se mora uvesti moratorijum na sječu u visokim šumama, jer “trenutno ne znamo što se tamo dešava i moramo uraditi reviziju osnova”.

Ukazao je na to da sve strategije i analize pokazaju da šumarstvo, poslije turizma, može da bude druga najveća privredna grana u Crnoj Gori sa 13-14 odsto, a da smo sada na 0,5 odsto i da finalna proizvodnja gotovo ne postoji. Kao prvu mjeru, on je predložio uvođenje revirnog sistema u Upravu za šume. To znači za svaku teritoriju pojedinačnih područnih jedinica biće zadužen jedan inženjer šumarstva koji će imati nekoliko šumarskih lugara, rekao je Gazdić.

Za moratorijum na sječu šuma dok se ne sredi stanje i ne reorganizuje šumarstvo se nameće kao logično rješenje, uz dozvoljenu maloprodaju za stanovništvo koje se grije na drva i to po povoljnim cijenama kakvu su do skora plaćali povlašćeni koncesionari, zalagao se i bivši direktor Uprave za šume Srđan Pejović.

Iz Direktorata za šumarstvo Ministarstva poljoprivrede ocijenili su da se stanje u crnogorskom šumarstvu može sagledati kroz dobre i loše stvari.

“Dobre stvari su visok stepen šumovitosti, prirodne šume - visok biodiverzitetski potencijal, kao i postojanje planskih dokumenata. Kritike bi se odnosile uglavnom na koncesioni način korišćenja šuma i prodaja drveta u dubećem stanju, loše poslovanje sa ekonomskog stanovišta jer 70 odsto prihoda od koncesione naknade ide lokalnim samoupravama, problemi vezani za bespravne aktivnosti i neusklađenost podataka evidentirane sječe i potrošnje. Kao i nedostatak kadrova”.

Navode da su najveće prijetnje crnogorskim šumama požari, koji su u 90 odsto slučajeva izazvani djelovanjem čovjeka, bespravna sječa drvne mase i neadekavatno sakupljanje sporednih šumskih proizvoda. Oni navode da zalihe drveta u našim šumama predstavljaju i realan osnov za intenzivan razvoj prerađivačkog sektora i najavljuju izrada novog zakona o šumama i novu Strategiju razvoja šumarstva 2023-2028. godina, kao preduslov za osnivanje državnog preduzeća.

Državno preduzeće najbolje rješenje

“Dosadašnji način gazdovanja šumama - koncesije i prodaja drveta u dubećem stanju nisu dali dobre rezultate, a trebalo je da budu zamajac za drvnu industriju. Zato je neophodno preći na uspostavljanjem novog organizacionog modela koji će omogućiti da se državnim šumama kao dobrom od javnog interesa gazduje na ekološki održiviji, socijalno odgovorniji i ekonomski efikasniji način. Pored promjene koncepta korišćenja državnih šuma, biće neophodna i promjena koncepta upravljanja šumama, sa njim vezanog obezbjeđivanja poslova od javnog interesa, kao i budžetskog finansiranja. Naime, Uprava za gazdovane šumama i lovištima sada u svojstvu organa uprave vrši upravne poslove, uključujući poslove od javnog interesa u svim šumama, kao i poslove na korišćenju državnih šuma, koji su ekonomske prirode. Svi ovi poslovi se finansiraju iz budžeta. Ubuduće, poslovi na korišćenju šuma ne bi trebalo da se finansiraju iz budžeta, nego direktno iz prihoda od prodaje drveta, odnosno drvnih sortimenata. Državno preduzeće za gazdovanje šumama je praksa svih razvijenih zemalja Evrope, kao i svih država bivše Jugoslavije”, smatraju u Direktoratu.

Koncept koncesija u šumarstvu koji se primjenjuje u Crnoj Gori, kako navode, bio je srodan konceptu koji je razvila Slovenija 2005. godine, ali je taj koncept napušten 2016. godine, kao neuspješan, nakon čega je Vlada Slovenije osnovala državno preduzeće za gazdovanje šumama. Prodaja drveta iz šuma u državnom vlasništvu u dubećem stanju takođe nije praksa nijedne zemlje EU.

“U slučaju Crne Gore, na osnovu svih urađenih analiza, može se konstatovati nizak stepen valorizacije šumskih resursa. Po koncesionom modelu šumarstvo je finansirano iz budžeta države, i nijednom za vrijeme trajanja koncesionog modela opredijeljena sredstva za šumarstvo nijesu bila dovoljna da se izvršavaju odredbe planskih dokumenata u šumarstvu, što je dovelo do neodrživog gazdovanja šumama. Važno je istaći da su prihodi od koncesione naknade podijeljeni tako da se 30 odsto vrijednosti sliva u državni budžet, dok je 70 odsto prihod lokalnih uprava koje nisu imale zakonsku obavezu da dobijeni novac usmjere u zaštitu, obnavljanje ili očuvanje šuma na svojim teritorijama. S druge strane, analize ukazuju da minimalna ulaganja u zaštitu, uzgoj i uređivanje šuma iznose 8,5 miliona eura. Samom reorganizacijom došlo bi do novih zapošljavanja u privrednom sektoru, bolje valorizacije šumskih resursa, kao i rast drvne industrije i poboljšane poslovnog ambijenta”.

Tvrde da nisu upoznati sa činjenicom da se tehničko drvo koristi za ogrev i proizvodnju peleta.

Na pitanje da li smatraju da će “rat šumarskoj mafiji” dati rezultate, naveli su da zajedničko djelovanje svih institucija već daje određene rezultate.

“U prvom redu treba vršiti kontrolu terena, kontrolu prometa i kontrolu mjesta za preradu i pilanske pogone. Međutim prema našem mišljenju najvažnije su dugoročne mjere, a to podrazumijeva reorganizaciju sektora šumarstva. Sektor šumarstva je opterećen nedostatkom kadrova, kako sa visokom, tako i sa srednjom stručnom spremom. Starosna struktura u Upravi za gazdovanje šumama je preko 60 godina, lugarski rejoni su pokriveni ljudima koji više godina rade po ugovoru o djelu, pa se često dešava da su neki lugarski rejoni nepokriveni zbog neprodužavanja ugovora”.

Slabe kazne stimulišu šumokradice

Kako navode iz Direktorata, prema izvještajima inspekcijskih službi i informacijama koje dobijaju iz Uprave za gazdovanje šumama i lovištima ubjedljivo najveći broj nelegalnih aktivnosti se dešava u šumama u privatnom vlasništvu.

“Oko 50 odsto svih šuma se nalazi u privatnom vlasništvu. Vlasnici privatnih šuma radi sticanja brzog prihoda često sijeku svoje šume prekomjernim sječama, za šta mogu biti kažnjeni samo prekršajno zbog kršenja Zakona o šumama u dijelu obavezne doznake stabala za sječu i izrade planskih dokumenata. S obzirom na to da je šuma njihovo vlasništvo ne mogu krivično odgovarati jer se ta djela ne mogu kvalifikovati kao krađa. S druge strane, Krivični zakonik ostavlja mogućnost da se za pustošenje šuma može odgovarati i novčanom kaznom, a ne samo krivično, pa se prema našim informacijama te kazne uglavnom i izriču. Smatramo da se na taj način stimulišu nelegalne sječe i pozivamo pravosudne organe da strože sankcionišu takve pojave, jer se radi o djelima koja ugrožavaju naše prirodne ljepote, kao i kulturni identitet Crne Gore”.

Doznačari se ne vraćaju u šumu koju su doznačili

Studija koju je za potrebe Ministarstva poljoprivrede 2017. uradio slovenački stručnjak Franc Ferlin pokazala je da je planiranje korišćenja šumskog bogatstva ekološki i ekonomski neodrživo, zbog čega je potrebno hitno raskidanje koncesionih ugovora u slučajevima u kojima su se stekli uslovi i da se treba vratiti na sistem državnog gazdovanja šumama. Ta studija završila je u fiokama tadašnjeg ministarstva, jer nije bilo ni sluha ni interesa da se sprovede.

Ferlin je utvrdio i da na prosječnog inženjera - doznačara dolazi oko 13.000 hektara državnih šuma, ili 21.000 kubika moguće sječe. Pored toga, područne jedinice uopšte nemaju šumarskog inženjera - doznačara. Ne postoji ni lična odgovornost doznačara za kvalitet doznake, jer nema “revirnog” sistema, odnosno doznačar se ne vraća u šumu koju je doznačavao.

“Stanje šumarskih kadrova kod koncesionara je nepoznato i Uprava za šume i ne prati ispunjavanje kadrovskih uslova koncesionara. Pored toga, većina koncesija se sprovodi preko podizvođača i potpodizvođača, što je u direktnoj suprotnosti sa intencijom koncesija, pa se u tom lancu i gubi odgovornost za ispunjavanje uslova”, napisao je Ferlin.

( Dejan Peruničić )