Je li politika „mir putem trgovine” mrtva?

Nakon ruskog napada na Ukrajinu, njemački političari počeli su aktivno da se izvinjavaju što su svoju zemlju učinili zavisnom od ruskog ugljovodonika i što su zagovarali ideju energetske integracije Evropske unije i Rusije. Njemački kancelar Olaf Šolc je odgovorio na rusku agresiju proglašavanjem “prekretnice” (“Zeitenvende”) i, konačno, zatvaranjem gasovoda Sjeverni tok 2. Mnogi, međutim, i dalje vide ovaj projekat kao mrlju na njemačkoj časti i političkoj mudrosti.

Prošlo je godinu i po dana, a njemačko rukovodstvo nastavlja da ispravlja političke greške iz prošlosti, ali teško iz njih izvlači jasne zaključke. Pošto je njemačka izvozno orijentisana ekonomija i dalje u velikoj mjeri zavisna od kineskog tržišta, pristup Njemačke Kini je veoma kontradiktoran i ambivalentan.

Na primjer - krajem juna, kada je američki predsjednik Džo Bajden odbio da se izvini što je kineskog predsjednika Sija Đinpinga nazvao “diktatorom”, kineski premijer Li Kećijang je bio u prijateljskoj posjeti Njemačkoj, gdje su on i Šolc pohvalili kinesko-njemačke poslovne veze koje bi mogle imati balansirajuću ulogu u napregnutom kinesko-američkom rivalstvu. Međutim, u septembru je njemačka ministarka spoljnih poslova Analena Barbok ponovila Bajdenovu zajedljivu primjedbu o “diktatoru”, baš u trenutku kada je evropski komesar za trgovinu Valdis Dombrovski objasnio da “EU nema namjeru da prekida veze sa Kinom”.

Možda se Njemci - i Evropljani uopšte - mnogo izvinjavaju, a malo razmišljaju? Kritičari njemačke politike (danas je često kritički nazivaju “merkentilizmom”, po bivšoj kancelarki A. Merkel) odgovorili bi sa “da”. A ipak, princip da ekonomija može pozitivno uticati na politiku zaslužuje više poštovanja. Na kraju krajeva, upravo je ovaj princip bio osnova “pogrešne” njemačke Ostpolitike (istočne politike), koja je normalizaciju ekonomskih odnosa smatrala jednim od načina za postizanje mira tokom i nakon Hladnog rata. I upravo je ta ideja fundamentalna za savremenu globalizaciju.

Neki kritičari tvrde da su Ostpolitik konstantno narušavale mane konkretnih pojedinaca. Na primjer, želja za profitom njemačkog kancelara Gerharda Šredera, koja ga je pretvorila u lutku Gasproma, ili pretjerani oprez A. Merkel, koji se, po svemu sudeći, objašnjava njenim istočnonjemačkim vaspitanjem. Međutim, drugi stručnjaci neuspjeh njemačkog pristupa objašnjavaju šire - njegovom naivnošću. Kako je rekao Robert Kejgan prije 20 godina, mekani Evropljani su sa Venere, a čvrsti Amerikanci (a, očigledno, Rusi i Kinezi) su sa Marsa.

U svakom slučaju, sadašnja generacija njemačkih lidera slijedi dugu tradiciju koja uključuje kancelare Konrada Adenauera (1949-1963), Helmuta Šmita (1974-1982) i Helmuta Kola (1982-1998). Proces izgradnje gasovoda za poboljšanje odnosa sa Rusijom (ili SSSR-om) započeo je kasnih 1950-ih i od tada neprestano izaziva skepticizam u Americi. Ali u isto vrijeme, ekonomska saradnja koja je nastala na osnovu ovih projekata stvorila je osnovu za politiku otvorenosti započetu u SSSR-u u vrijeme Mihaila Gorbačova.

A ideja da trgovina doprinosi miru (i obrnuto) još je starija. Sredinom 19. vijeka, mnogi Njemci su smatrali da je nacionalno jedinstvo poželjno prije svega zato što bi moglo da donese ekonomsku korist. Avgust Ludvig fon Rošau, koji je skovao termin “realpolitika”, objasnio je tada da njemačko ujedinjenje nije “stvar srca; u osnovi, za Njemce ovo je čisto poslovno pitanje.”

Sto godina kasnije, ta ista filozofija stvorila je modernu Evropu. Projekat EZ započeo je ranih 1950-ih kao “zajednica” koja je spojila njemački ugalj i francusku rudu gvožđa. Ekonomska integracija bila je prvi korak ka neutralisanju dugotrajnih neprijateljstava koja su izazvala tri katastrofalna sukoba između 1870. i 1945. godine.

Ovaj projekat je bio uspješan, pa nije iznenađujuće da je ista ideja uticala na reakciju Evrope na raspad SSSR-a i pad komunizma. Takav snažan geopolitički izazov zahtijevao je podjednako snažan potez Evrope. Jedna od opcija bila je koordinacija odbrane (koristi ovakvog pristupa su postali jasni retrospektivno), ali evropski političari su izabrali novac i jedinstvenu valutu (euro) da pokažu svoju privrženost jedni drugima. Budući da je ovaj ekonomski projekat pomogao da se Evropa integriše i održi mir među članicama EZ, razumljivo je zašto mnogi Evropljani pokušavaju da koriste ovaj model na širem, globalnom nivou.

Vjerovanje Njemačke u ekonomsku povezanost proizilazi iz njenog geografskog položaja. Zbog svoje ozloglašene “srednje tačke” (“Mittellage”) u sjevernoj Evropi, gdje nema nepristupačnih planina ili drugih očiglednih prirodnih granica, Njemačka je kroz istoriju imala ranjivost koja nije poznata izolovanim, okeanskim silama kao što su Britanija ili Sjedinjene Američke Države. Vojskama je bilo lako da pređu te otvorene ravnice, a slično je bilo i sa kupcima i trgovcima - oni su lako koristili priobalne i kopnene puteve za uspostavljanje veza među ljudima. Zato su se Njemci uvijek kolebali između Marsa, boga rata, i Merkura, boga trgovine. Ova ili-ili situacija podrazumijeva da ako rat postane nezamisliv (kao što je bio slučaj poslije Drugog svjetskog rata), sve počinje da zavisi od ekonomije. Ali isto tako istinito je i suprotno: ako ekonomski razvoj postane problematičan, povećava se vjerovatnoća povratka konfliktu.

Rat u Ukrajini je izuzetno destruktivan, ali činjenica da je odgovor na njega bio finansijski i energetski embargo, a ne nuklearna eskalacija, predstavlja trijumf čovječanstva. Monstruozno fizičko uništenje do sada je bilo ograničeno samo na jednu zemlju. Zato nas ovaj rat uči važnoj lekciji kada razmišljamo o tome kako Evropa (i Amerika, naravno) treba da reaguje na Kinu. Da li strah od ponavljanja grešaka napravljenih sa ruskim predsjednikom Vladimirom Putinom utiče na strategiju sa Sijem Đinpingom, ili nastavak saradnje sa Kinom nudi najbolju priliku za obuzdavanje Rusije? Odgovor je daleko od očiglednog, pa Evropljani ne bi trebalo da se izvinjavaju što prave takve strateške kalkulacije.

Ranije ove godine, kada su vodeći njemački političari i kreatori javnog mnjenja obilježavali sto godišna rođenja Henrija Kisindžera, isticali su činjenicu da je on sa svojim zaštitnim znakom, realizmom, zajednički njemačko-američki proizvod koji je dao odlučujući doprinos formiranju stabilne, demokratske Njemačke. I bili su u pravu. Kisindžer je formulisao model koji može da proizvodi moćne, korisne rezultate - čak i ako uvijek ima potencijal da propadne.

Prethodne “pogrešne” njemačke (i evropske) politike oslanjale su se na globalizaciju, a globalizacija se stalno mijenja. Iako će nesumnjivo nastaviti da se razvija u novim i neočekivanim pravcima, nema razloga da se odbaci ideja da međuzavisnost često doprinosi miru i prosperitetu.

Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston

Copyright: Project Syndicate, 2023. (prevod: N.R.)

( Harold James )