Desiće se opet 1979, loša gradnja vodi u katastrofu

Zemljotresi sa magnitudom iznad 6,5 (razorni zemljotresi) mogu se sa velikom vjerovatnoćom očekivati i u narednom periodu praktično na cijelom Crnogorskom primorju, podmorju i neposrednom zaleđu, sa mogućnošću formiranja tektonskih ruptura (rascijepa) i deformacija zemljine kore, većih razmjera, navedeno je u dijelu nacrta novog Prostornog plana do 2040, koji se bavi seizmičkim rizicima.

Kao najveći problem, i seizmički rizik, navodi se pretjerana izgradnja sa upitnim kvalitetom duž Crnogorskog primorja koji je zona sa najvećim rizikom od zemljotresa, ali i gradnja na nepogodnim i opasnim mjestima. Ukazuje se i da Crna Gora nije spremna za slučajeve jačih zemljotresa, da nema potrebne zakonske procedure u njegovoj prevenciji, da nema potrebne administrativne i ljudske kapacitete, kao i ni svu potrebnu infrastrukturu.

Pouke iz 1979. i Turske za donosioce odluka

U dokumentu se navode primjeri velikih zemljotresa od 15. vijeka koji su se desili na teritoriji sadašnje Crne Gore i njenom neposrednom okruženju, ali i podsjećanje na posljednji veliki zemljotres od 15. aprila 1979. godine u kojem je stradalo 35 ljudi i koji je imao magnutudu 7.

“Iskustvo iz zemljotresa 1979. godine sa materijalnim štetama koje su premašile četiri bruto nacionalna dohotka Crne Gore, jasno govori da je seizmički rizik u Crnoj Gori nedopustivo velik. Nivo prisutnog seizmičkog rizika posljedica je tretmana ovog pitanja u prošlim i u aktuelnoj politici upravljanja seizmičkom sigurnošću”, piše u dokumentu.

Šteta od četiri bruto nacionalna dohotka, na sličan zemljotres kao te godine, sada bi vrijedjela oko 20 milijardi eura, a mogla bi biti i veća zbog veće naseljenosti tih područje i sumnji da nisu poštovana pravila gradnje.

U planu su navedeni i “politički aspekti upravljanja rizikom od zemljotresa”, gdje se političari i donosioci odluku pozivaju da se aktivno uključe u rješavanje problema koji povećavaju seizmološke rizike.

“U momentu kad su opomene iz regiona (zemljotresi Albanija 2019, Hrvatska 2020. i Turska 2023) jasno uočene, vrijeme je za veću političku podršku i opredijeljenost da se kontrolišu seizmičke sigurnosti u Crnoj Gori kroz jačanje zakonskih odredbi, administrativno ustrojstvo, jačanje kapaciteta i finansijske programe”, naveli su autori plana.

Haotična urbanizacija povećala rizike

Posebno se ističu problemi u primorskom regionu, koji je seizmički najugroženiji - intenzivna urbanizacija bez sagledavanja elementarnih parametara održivosti i nosivih kapaciteta; povećanje koeficijenta izgrađenosti; predimenzionisani kapaciteti stambenih zona na račun regularnih javnih potreba - “a time i površina rezervisanih za slučaj urgentnog odgovora na zemljotres”.

Upozorava se i na gradnju na najnepogodnijim i najopasnijim mjestima kao što su strme i nestabilne kosine, obale rijeka i potoka, mjesta podložna pojavi klizišta i odronjavanju, mjesta sa visokim nivoom podzemnih voda, posebno u mekom pjeskovitom i vodozasićenom tlu.

“U pojedinim slučajevima - svojim položajem, nestabilnošću, promjenom postojećih drenažnih puteva, ova naselja i objekti ne samo što su izvor sopstvene nesigurnosti, nego su trajno ugrozila i ranije izgrađene ili trasirane objekte. U opštinama sa naglim ekonomskim razvojem, dinamični urbani razvoj često nadjačava lokalna planska dokumenta, pri čemu se promjene u prostoru dešavaju brže nego što planski pristup stupi u akciju”, navode autori plana.

Ukazuju i da u naseljima često izgrađena neodgovarajuća saobraćajna i druga infrastruktura “sa evidentnim uskim grlima, bez alternativnih mogućnosti za prohodnost i funkcionisanje”, što bi onomogućilo ili otežalo akcije spašavanja u slućaju zemljotresa.

Kod ocjene postojećeg fonda zgrada upozoravaju da je “upitna ili nedovoljna seizmička sigurnost pretežnog dijela fonda postojećih objekata sa akcentom na široko zastupljene objekte nelegalne gradnje”.

Drugi problemi sa sadašnjim zgradama koji povećavaju seizmički rizik su - izostanak adekvatnog tretiranja kroz urbanističke planove, neselektivni i nekontrolisani izbor terena za izgradnju novih objekata, sve češće i unutar već gusto sutuiranih postojećih objekata, nedovoljna kontrola kvaliteta projektovanja i gradnje, stručno neutemeljena ali već široko promovisana praksa promjene namjene, nadgradnje i rekonstrukcije, postojećih objekata, kao i “doskorašnji nedostatak adekvatne zakonske i tehničke regulative primjerene savremenim konceptima seizmičke evaluacije i ojačanja postojećih objekata”.

Najnestabilniji tereni u Igalu

Primorski region, uključujući i podmorje Jadrana, čine državnu teritoriju sa najvećim seizmičkim rizikom - hazardom, ali i čestim pojavama klizišta i odrona koji se aktiviraju prilikom zemljotresa.

“Najnestabilniji tereni nalaze su u Igalu, tj. istočnom dijelu Herceg Novog, u Meljinama, Zelenici, i naročito cijeli obalni potez od Kumbora do Baošića, Bijela i Kamenari, takođe i neposredno zaleđe naselja Sv. Neđelja. Najnestabilniji tereni u Kotorskom zaleđu su u podnožju Kotorskih strana iznad obalnog pojasa Dobrote i od Plagente, uključujući najgušće izgrađeni obalni dio Kotora i Stari grad. Izrazito nestabilni tereni na ovom prostoru nalaze se još iznad naselja Muo i u Donjem Stolivu”, navedeno je u dokumentu.

Ističe se i da Luka Kotor, kao druga po značaju u Crnoj Gori, ima visok nivo seizmičkog rizika, kako zbog ranjivosti objekata i dokova, tako i potencijalnih deformacija morskog dna u Bokokotorskom zalivu.

Na području Tivta, izrazito nestabilni i rizični tereni su u Lepetanima, djelimično u Opatovu, Seljanovu i Račici, kao i u izvjesnoj mjeri u blizini Bijele na obali Krtola, dok uvala Trsteno takođe spada u terene sa mjestimično nestabilnim lokacijama.

Djelovi Budve najugroženiji

“U dijelu Budvansko-Petrovačkog primorja najugroženiji su izgrađeni djelovi obalnog pojasa Budvanske školjke, obalni pojas Bečića, Kamenova, Pržna, Miločera, Svetog Stefana, Perazića dola i Petrovca. Seizmička nestabilnost izražena je u priobalnom dijelu Jaza i Buljarice, a nestabilnih terena ima još između Smokovog vijenca, Reževića i na Crvenoj glavici (otvoreno klizilište)”, navedeno je u dokumentu.

Ovaj dio budvanske opštine ima probleme, kao što su neselektivna gradnja i preopterećenje na brojnim lokacijama potencijalno nestabilnih terena.

“Problem uvećava nekontrolisan ukupni tretman podzemnih voda kao i sistema odvođenja nadzemnih voda. Problemi intenzivne urbanizacije, gustine stanovanja, neriješenih saobraćajnih koridora i prilaznih puteva, nedostatak slobodnih prostora i nelegalna gradnja generatori su vrlo visokog nivoa seizmičkog rizika”, upozoravaju autori plana.

Bar i Ulcinj imaju najveći nivo opasnosti

Najužnija primorska zona Bara i Ulcinja ima najveći nivo prirodne opasnosti od zemljotresa u Crnoj Gori.

“Seizmički su najugroženije zone u aluvijalnoj ravni Barskog polja, kao i klizišta između Ratca i Sutomora i prema Velikom Pijesku. Aktivacija klizišta Ratac u zemljotresu potencijalno je veliki rizik za drumski i željeznički saobraćaj. Obala Volujice i gatovi najveće crnogorske Luke Bar izgrađeni na nasutom nestabilnom terenu podložnom slijeganju. U posljednjim decenijama problem intenzivne i neplanske gradnje u naseljima između Bara i Ulcinja znatno je povećao seizmički rizik u ovoj zoni. U zaleđu obale, na jugozapadnim padinama Rumije i Sutormana moguća su masovna kliženja terena i pojava blokovska klizišta”, navedeno je u dokumentu.

U opštini Ulcinj, manje područje nestabilnosti postoji u Valdanosu, dok područje koje obuhvata dio Ulcinjskog polja i Solanu, obale Bojane, Veliku plažu, Donji i Gornji Štoj posjeduje umjeren do visoki potencijal likvifakcije (promjena mehaničkih osobina tla uspjed potapanja) - što predstavlja potencijalno veliki seizmički rizik u turističkom razvoju.

Niži nivo rizika u centralnom i sjevernom regionu

Središnji region Crne Gore ima manji seizmološki rizik.

“Generalno dublji zemljotresi vezuju se za pretpostavljeni rasjeda prvog reda sa pravcem pružanja duž Zetsko-skadarske depresije i prema NIkšiću”, navedeno je u dokumentu.

Sjeverni region ima najmanju mogućnost za razorne zemljotrese.

“Iako je seizmički hazard u Sjevernom regionu manji, prema svim propisima ovo područje mora se tretirati kao seizmički aktivno. Procesi navlačenja prisutnih geotektonskih zona i podzona praćeni su zemljotresima manje jačine”, smatraju autori plana.

Kao rizična područja navodi se zona oko hidroakumulacije Piva, gdje se od njenog formiranja povećava seizmička aktivnost.

Siromaštvo utiče na lošiju gradnju i veći rizik od posljedica zemljotresa

U planu se navodi i da postoje socijalni aspekti koji mogu uzrokovati veće seizmičke rizike, kao što su migracije koje su drastično povećale broj stanovnika u određenim zonama, siromaštvo koje povećava nelegalnu gradnju i smanjuje kvalitet individualne gradnje, loše obrazovanje kao i pad profesionalna etika u kontroli planiranja i izgradnje. Kažu i da su vrlo rijetko organizuju inicijative koje imaju za cilj edukaciju i podizanje javne svijesti u vezi sa zemljotresima.

Postoje i ekonomski aspekti koji utiču na veće posljedice od zemljotresa, kao što su pritisci za većom gradnjom, ali i nedostatak subvencija kojim bi se povećao kvalitet gradnje, jer zaštita od zemljotresa jeste skupa ali je javni interes.

“Ni na jednom administrativnom nivou ne prepoznaje se potreba da se definiše i sprovede program subvencija usmjeren ka zaštiti od zemljotresa i ojačanju konstrukcija. Dok se opravdano može reći da ojačanje postojećih zgrada jeste ekonomski zahtjevan zadatak - to se za kvalitet novih projekta gradnje sa sigurnošću može potvrditi da je ulaganje u njihovu seizmičku sigurnost višestruko isplativo. Cost-benefit analize bile bi od posebnog značaja za planiranje najvažnijih infrastrukturnih objekata”, navedeno je u dokumentu.

Prevelika koncentracija objekata uz seizmički rizik opasan problem

Ističu i da su prisutni brojni problemi u oblasti prostornog i urbanog razvoja zbog neravnomjernog demografskog kretanja i neuravnoteženog razvoja naselja.

“Izražena je prevelika koncentracija objekata u urbanim područjima, posebno objekata stanovanja. Preizgrađenost pojedinih zona proističe iz predimenzionisanih planskih okvira i nedovoljno provjerenih urbanističkih kriterijuma. To je dovelo do formiranja gradskih zona u kojima se ne može obezbijediti adekvatno saobraćajno i komunalno opremanje, potrebni javni prostori sa određenim društvenim sadržajima, parking prostori, odgovarajuće zelene površine. U primorskom regionu, uz izražen seizmički rizik, to predstavlja ozbiljan razvojni problem. Urbani centri ne uspijevaju da uspostave urbanu kontrolu, a sa druge strane uslovljavaju sporiji razvoj ruralnih naselja”, navedeno je u dokumentu.

Autori kažu i da je nelegalna i neplanska izgradnja naselja u prethodnom periodu negativno uticala na prostorni raspored objekata i funkciju u prostoru.

“Osim protivzakonitog prisvajanja prava na raspolaganje i korišćenje zemljišta, izbjegavanje plaćanja naknada za korišćenje javne infrastrukture, nelegalnom izgradnjom se uzurpira prostor i onemogućava kvalitetno plansko rješavanje društvenih, javnih sadržaja i infrastrukture. Ne poštuju se tehnički, saobraćajni i ekološki zahtjevi, zahtjevi zaštite životne sredine, što dovodi do formiranja za život nesigurnih i prostorno i urbanistički neprihvatljivih izgrađenih struktura i nosi rizik u smislu funkcionalnosti i bezbjednosti objekata, posebno u uslovima visokog seizmičkog rizika”, piše u dokumentu.

Izmijeniti zakone, loša podjela uloga može imati neželjene posljedice

U planu je navedeno i više stručnih kritika na Zakon o planiranju prostora i izgradnji objekata koji uređuje ključne oblasti za prevenciju posljedica zemljotresa i kontrolu seizmičkog rizika.

Predlažu da se propišu izrade odgovarajućih vrsta seizmičkih podloga, da se određuju urbanističko-tehnički uslovi koji treba da sadrže parametre mikroseizmičkog zoniranja ukoliko je lokacija u njegovom obuhvatu, da se precizira način dokazivanja seizmičke bezbjednost nelegalnih objekata i da se precizno definišu mehanizmi kontrole projektovanja i izgradnje.

“Zakon o zaštiti i spašavanju treba jasnije da definiše obaveze državnih organa na analizi efekata razornog zemljotresa. Neprecizna formulacija (člana 40) može se pogrešno tumačiti, a pored toga se ne prepoznaju svi subjekti koji bi trebalo da budu uključeni. Strategija za smanjenje rizika od katastrofa sa dinamičkim planom aktivnosti za sprovođenje strategije za period 2018 - 2023. godina se nedovoljno orijentisala na prevenciju rizika od zemljotresa. Planom aktivnosti su određena sredstva za nacionalnu ocjenu seizmičkog rizika za potrebe prostornog planiranja, što nije sprovedeno”, navedeno je u dokumentu.

Ukazuju i da postojeći administrativni okvir ne kreira jedinstvenu i efikasnu politiku kontrole seizmičkog rizika, kao i da loša administrativna podjela uloga može imati neželjene konsekvence.

“Neophodno je formiranje jedinstvenog administrativnog tijela koji bi pojedinačne sektorske (napr. građevinarstvo, saobraćaj...) jasno definisalo i koordinisalo, a zatim i kontrolisalo izvršenje politike smanjenja seizmičkog rizika kako u planiranju prostora, tako i u projektovanju i kontroli gradnje”, ukazuju autori plana.

( Goran Kapor )