Filmska kritika "Heroja Halijarda": Rehabilitacija četničkog pokreta

Istorijski revizionizam označava svaku promjenu u dotadašnjem pogledu na prošlost, ma čime da je ta promjena uslovljena. Ta reinterpretacija je najčešće prouzrokovana vannaučnim razlozima i u suprotnosti je sa univerzalnim vrijednostima (Milošević 2013).

Vodeći revizionistički argument tiče se preispitiavanja istorijske slike. Međutim, po definiciji Todora Kuljića, preispitivanje se razlikuje od revizionizma u tome što sa sobom nosi preradu prošlosti nošenu jasnim ili prikrivenim namjerama pravdanja nacionalističkih ili političkih ciljeva (Kuljić 2002). U tu svhu, u Srbiji se u posljednjoj deceniji, sve češće pojavljuju filmovi sa jednim ciljem - tematizovanje vjekovne ideološke podijeljenosti Srba i stvaranje jedinstvene nacije koja će slijediti velikog vođu prema tradiciji uspostavljenoj od XIV vijeka na ovamo (Milošević 2013).

Propagandni film spada u podvrstu namjenskog filma i pomoću njega se može uticati na vrijednosne stavove i ponašanja ljudi (Turković 1990). Za razliku od drugih masovnih medija filmska radnja u propagandnim filmovima ne zahtijeva poseban nivo obrazovanja i inteligencije, što ga čini idealnim za plasiranje sugestivnih poruka. Veliku ulogu u stvaranju ovog žanra imali su Ejzenštajn, Vertov, Kokto, Rifenštal.

U Hladnom ratu Sovjeti su ekonomski moćnije Sjedinjene Američke Države prikazivali kao zemlju “moralnog posrnuća”, dok su Amerikanci kako bi “odbranili slobodu pojedinca” SSSR prikazivali kao državu velikih ograničenja bez izražene individualnosti (Shaw 2007).

Danas, gotovo da se može tvrditi da je u svakoj od bivših jugoslovenskih republika istorijski revizionizam jedna od glavnih ideoloških alatki u rukama političkih elita. Potrebno je satanizovati socijalističko nasljeđe kako bi se opravdala nesposobnost političara u obezbjeđivanju pristojnog života običnim građanima. Dok se ti isti građani trve oko identitetskih tema, elita pod krinkom rodoljublja osigurava oduzimanje zajedničkih dobara zarad privatizacije.

U poslednjem revizionističko-propagandnom filmskom ostvarenju Radoša Bajića proces rehabilitacije kroz relativizaciju istorijskih činjenica dostiže svoj vrhunac. U samoj najavi filma tvrdi se da je: “Operacija ‘Halijard’ bila najveća operacija spasavanja oborenih američkih i savezničkih vazduhoplovaca ikada”. Zapamtimo ovo “Najveća ikad”.

Istorijski kontekst tog trenutka je sljedeći: U proljeće 1944. godine saveznici, kako bi dodatno oslabili kretanja Vermahta, odlučuju da intenziviraju bombardovanje posljednjih naftnih polja pod njihovom kontolom, u okolini grada Ploešti u Rumuniji. Letovi saveznika kreću iz tek oslobođenih baza u Pulji, na jugu Italije. Za pilote koji bi završili na jugoslovenskom tlu organizovane su akcije spasavanja u saradnji sa domaćim vojnim formacijama koje kontrolišu dato područje. Među vojnim istoričarima nema jasanog konsenzusa oko tačnih brojki, međutim, može se reći da su saglasni da je sa jugoslovenske teritorije spaseno oko 2500 pilota. Prisjetimo se sada onog “najvećeg ikad”. Uz asistenciju NOVJ (Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije) spaseno je oko 2000 pilota, a preko JVuO (Jugoslovenska vojska u otadžbini) oko 400 (Bojanić 2019). Time, “najveća ikad” akcija spasavanja ipak pripada NOVJ, a ne ravnogorcima. U prilog tome govori i činjenica da su pripadnici NOVJ za potrebe evakuacije vazduhoplovaca do novembra 1944. godine izgradili 17 poletno-letnih staza, dok su četničke snage u istom periodu izgradile samo tri. (Donia 2020).

Tematski, ovaj film prati pranjansku seosku porodicu pred kraj Drugog svjetskog rata. Otac Kosta Jović (Žarko Laušević) ima dva sina koja priznaje i trećeg, Sretena (Vučić Perović) kojeg se odrekao jer je pristupio partizanima. Drugi sin Mirko Jović (Nikola Rakočević) je u četnicima, dok najmlađeg sina Iliju (Čubrilo Čupić), otac želi da sačuva od rata. Idejno, film se dramaturški gradi do posljednje scene u kojoj pod srpskom zastavom, nad grobom najmlađeg brata (koji je prije toga vaskrsao poput Lazara i prišao četnicima), dolazi do pomirenja i pokajanja braće Jović. U tom trenutku, u ovoj melodrami punoj sentimentalnosti, osim emotivno propratne muzike bilo je potrebno ići do kraja, pa tako u ekspresivnom krupnom kadru na krst dolijeće bijela golubica, kako bi posthumno pomirila zavađenu braću/naciju. D.W.Griffit i sve turske serije ovim filmom dobijaju ozbiljnu konkurenciju.

No, nije Vučić, odnosno Bajić, taj koji prvi uvodi koncept “nacionalnog pomirenja”. Francisko Franko je nakon pobjede u građanskom ratu podigao spomenik - zajedničku grobnicu, španskih fašista i republikanaca u “Dolini palih.” I za Franka su antifašisti “zabludjela djeca” ali ih on pothumno integriše u vječnu špansku naciju. Slično je pokušao i Tuđman, kada je sa idejama koje je i Maks Luburić imao pred kraj života, pozvao na rekonstituciju savremene hrvatske nacije na osnovu pomirenja partizana i ustaša. Poput svojih prethodnika, Franka i Tuđmana, Aleksandar Vučić rehabilituje četnički pokret i doprinosi uspostavljanju pomirene nacije kao osnovnog političkog principa organizovanja modernog srpskog društva pod sopstvenom palicom.

A šta sve to Bajić mora da prekroji da bi došlo do pomirenja?

Istorija govori da su tada saveznici od Teheranske konferencije otvoreno na strani partizana jer “ubijaju više Njemaca”. Sam Čerčil je izjavio da: “ti nepokolebljivi borci drže u Jugoslaviji isto onoliko Njemaca koliko i kombinovane anglo-američke snage u Italiji”. Načelnik štaba britanske armije Bruk je precizirao da se radi o 21 njemačkoj diviziji u Jugoslaviji. (Despotović 2000). Zbog toga, Ujedinjeno Kraljevstvo ukida vojno-meterijalnu pomoć četnicima, dok Sjedinjene Američke Države, po pitanju svojih pilota imaju pragmatičan stav - što se u filmu vješto prikazuje kroz lik vazduhoplovca koji govori da je njemu sasvim svejedno ko ga spasava. Njemaca gotovo i da nema u filmu. Postavalja se logičko pitanje: Da li je moguće da njemačka sila nije mogla zaustaviti šaku četnika u suncem okupanoj ruralnoj Srbiji? Da li je Gestapo zakazao ili je ipak istina takva da Njemci znaju da gube rat, te da nisu preduzimali akcije iz prostog razloga što su im već uspostavljene veze sa četnicima bila poželjne, da ne kažemo, neophodne u sprečavanju prodiranja partizana na tlo Srbije (Bojanić 2019).

Dakle, za Bajića su četnici suparnici Njemaca, jedini spasioci saveznika i isključivo oni brane Srbiju od prodora komunista. Realnost je, međutim, uveliko drugačija. O kolaboraciji četnika i Njemaca postoji pregršt dokumentovanih tragova. Italijani su imali čak i ime za četničke odrede koji su im služili kao pomoćne snage i nazivali su ih Dobrovoljačka antikomunistička milicija (Milazzo 1975, Godi 2017). Slično se događalo i u NDH, uprkos Jasenovcu i ostalim logorima, za što se da konsultovati nedavno objavljena monografija “Četničke postrojbe u službi Nezavisne države Hrvatske” (Vukelić, Šumanović 2021). U prvim godinama rata, saradnja četnika i Njemaca u Srbiji nije direktna, jer je tu Milan Nedić kod koga se “legalizovao” dobar dio četnika, a od rane 1944. počinje otvorena kolaboracija sa Njemačkim okupatorom kako bi se zaustavili partizani. (Tomašević 1979).

Ironija je da je saradnja četnika sa njemačkim okupatorom u Srbiji bila najintenzivnija za vrijeme trajanja evakuacije pilota prikazane na filmu. Njemačka vojska nije ista kao ona iz 1941. godine, gubi rat na gotovo svim frontovima i da bi se zaštitila od partizana koji preko Kopaonika nadiru u Srbiju, odlučuje da svoje saveznike, angažuje u borbi u tzv. Topličko-jablaničkoj operaciji. U sceni borbe četnika i partizana svjedočimo osebujnosti Bajićeve mašte. Naime, četnici su gerilci nastali iz četa, dok su kod Bajića ukopani u rovove i posjeduju improvizovane telefone u vojnoj komadni. U toj sceni, Radoš Bajić tumači polu slijepog harmonikaša Gojka koji dok traje borba svira “Marš na Drinu” i “Tamo Daleko”. Svim ovim paralelama se pokušava napraviti simbolički kontinuitet između herojske epopeje srpske vojske iz Prvog svjetskog rata sa četničkim pokretom, uz svjesno izbjegavanje činjenice da su prvi ratovali protiv okupatora a drugi sa njim. Dok su partizani prikazani kao “zabludjela djeca”. U realnosti, u toj borbi, na strani okupatora, četnici učestvuju kao četvrta grupa jurišnog korpusa JVuO. Učestvuje preko 10.000 četnika, snabdjevenih okupatorskim oružjem, a kontakt sa njemačkom komandom ide preko majora Eriha Vejela, koji je postavljen za oficira za vezu pri četničkom štabu. Njemačkom komandom u Srbiji tada rukovodi general Hans Felber (Trifković 2015).

Bajić, naravno, pomenute informacije ne spominje na filmu, što uvodnu i završnu scenu filma čini tragikomičnom.

Na prvoj projekciji filma u Crnoj Gori bilo je oko 20-ak ljudi. Ministarstvu kulture i medija Crne Gore aktivisti su poslali na desetine dopisa, kako bi se makar oglasili prije početka distribucije, ali dobili smo muk. Muk je uslijedio i od Vlade. Kada bude trebalo da se položi kakav vijenac 13. jula svi prozvani će se utrkivati da govore da je Crna Gora antifašistička zemlja, a kad se treba zamjeriti dijelu glasača u korist istine, dobije se muk.

Tu su i oni koji se busaju u svoja antifašistička prsa, a koji su za 30 godina uništili društvenu imovinu i osiromašili 99 odsto stanovništva i zbog kojih je socijalna pravda mrtvo slovo na papiru. Isti su ukaljali antifašizam stvorivši od njega instrument za dnevno-političke sukobe što je drugoj strani, koju predstavljaju provučićevske partije i djelovi SPC, ostavilo više nego dovoljno prostora da nesmetano vrše rehabilitaciju ravnogorskog pokreta u kome se četnici predstavljaju kao nevine žrtve “komunističke aždaje”. Vuk sit, ovce na broju.

S druge strane, u Srbiji je situacija u kojoj se nalazi Vučić neugodna. On biračima treba da prikaže svoj proruski i prokineski stav, te da nije pod uticajem Zapada. Ovim filmom i komemoracijom četničkog spasavanja američkih pilota teži se smanjenju nepopularnosti SAD u Srbiji, koja je jedna od amerikanofobnijih država u Evropi zbog bombardovanja ‘99. i situacije na Kosovu. Međutim, uz zahvalnost na saradnji, i prikazivanju snažnog savezništva četnika i Amerikanaca u filmu, iz same SAD Ambasade su se ogradili od “iskrivljenog i nepoštenog” prikaza istorije u filmu. Odnosno, kada bi bilo koji lik iz idilične bajićevske pastorale sada progovorio, rekao bi:

“Što ga brani kad ga neodbrani?”.

P. S. Hvala istoričaru Savu Đorojeviću za sugestije prilikom pisanja teksta/sakupljanja materijala.

Autor je filmski reditelj

( Mladen Ivanović )