Turski vijek: Od Ataturka do Erdogana

Ima što da proslavi Turska ove sedmice obilježavajući 29. oktobar - sto godina trajanja svoje Republike. Ankara proslavlja turski vijek, od Ataturka do Erdogana.

Turska istorija je svakako duža od vijeka republike. Taj izuzetno dug i uzbudljiv vremensko-teritorijalni marš uvijek je povod za narative o prošlosti, izučavanje korijena i duha turskog naroda i države. Između ostalog i izučavanje uticaja koje je Turska doživljavala u svojim različitim državnim oblicima kroz istoriju. Ali i uticaja na druge koje je sama proizvodila o čemu se na Balkanu prilično zna, ne samo iz knjiga.

U daljoj prošlosti, posebno starijeg azijskog perioda, bilo je mnogo značajnih uticaja, pomenimo samo da su Turci primili islam, ne od Arapa nego od drevne Persije. Da bi mnogo kasnije Turci osvajanjem Konstantinopolja ostvarili istorijski susret sa grčko-rimskom, zapravo vizantijskom i hrišćanskom tradicijom. Pritom sa obostranim uticajima u tom rivalskom, ali i civilizacijskom sučeljavanju. Ali fascinantnost dalje istorije, sva ta bogata istorijska putanja negdje od Sibira do Beča neće ove sedmice zasjeniti noviju istoriju i vijek Turske Republike u kojem je Turska definitivno postala stabilna, moderna i demokratska zemlja.

Inkarnacija tog istorijskog zaokreta, bez sumnje, jeste Kemal Ataturk. Mnogi istoričari sa raznih strana svijeta smatraju Ataturka jednim od najvećih državnika u istoriji 20. vijeka.

Mnogo je i biografskih knjiga koje su posvećene životu "oca turske nacije".

Osnivač moderne Turske Mustafa Kemal (ime Ataturk došlo je kasnije i simbolizuje period slave velikog državnika) rođen je 1881. u Solunu, gradu koji je tada uz Istanbul i Smirnu pripadao najkosmopolitskijem dijelu Otomanske imperije. Poslije završenih vojnih škola Kemal Ataturk ratovao je protiv Engleza, Rusa, Bugara, Italijana…

Njegov kritički odnos prema turskim vlastima nije ga nikada pokolebalo u dosljednosti da vojnički brani interese turske države.

Mustafa Kemal Ataturk spasio je zemlju od potpune agonije, nakon poraza u Prvom svjetskom ratu i nastanka ekstremističke vlade "Mladih muslimana" koja je počinila - smatra se - i jedan od najvećih zločina u modernoj istoriji kada je 1915, i prema izvještajima i američkog ambasadora Morgentheu u Turskoj, ubijeno oko milion i po Jermena. Turska vlast sve do danšnjeg dana negira da je tada počinjen genocid nad Jermenima.

Ataturk je 1923. godine poslije zasjedanja Velike skupštine u Ankari ukinuo Sultanat, proklamovao Tursku Republiku i postao njen prvi predsjednik. Između 1923. i 1928. hrabrim reformama utemeljio je modernu tursku državu, čije su norme predviđale stvaranje demokratskih institucija, garantovanje političkih sloboda, emancipaciju žena izjednačavanjem prava polova, uvođenjem latiničnog pisma i gregorijanskog kalendara.

U težnji da se utemelji sekularna država, odvojena je država od islama, zabranjeno je i nošenje fesa, zabrađivanje velom i upotreba arapskog jezika. Stvorena je moderna vojska na čijem se čelu, po pravilu, nalaze obrazovani generali prozapadne kulture i orijentacije.

Kemal Mustafa je 1913. imenovan za vojnog atašea u Sofiji, a jedan od njegovih biografa navodi da je odatle diplomatski zastupao svoju zemlju u Beogradu i na Cetinju

Podatak da je Kemal Mustafa 1913. godine imenovan za vojnog atašea u Sofiji nas bi mogao zanimati i zbog činjenice - koju navodi jedan od njegovih biografa Fabio Grasi u knjizi "Ataturk" (str. 96) - da je Ataturk iz Sofije diplomatski zastupao svoju zemlju u Beogradu i na Cetinju. Kako se Ataturk u svojstvu vojnog atašea u Sofiji zadržao od 20. novembra 1913. do 20. januara 1915, kada je imenovan za komandanta 19. divizije - nema podataka da je u navedenom kratkom periodu posjetio Crnu Goru.

Prethodno smo naveli samo dio Ataturkovih velikih i modernih reformi u jednom ubrzanom procesu koji je započeo 1923. na Velikoj skupštini u Ankari koja je preseljenjem iz Istanbula postala glavni grad turske države. Govorilo se kasnije da je Ataturkov odijum prema Istanbulu, vjerovatno mnogo više prema tamošnjem političkom nasljeđu, kao i užurbana želja da se glavni grad države prenese u Ankaru bili vrlo sličan i odnosu sovjetskih boljševika prema carskom Petrogradu - oni su takođe hitali da prijestolnicu nove sovjetske države presele u Moskvu.

Ukratko, Ataturk je stabilizovao jednu veliku i uzdrmanu državu, zaveo red u njoj, ne autokratijom nego demokratskim institucijama u koje je prenio revolucionarni duh, ideje i vrijednosti čiji je bio glavni nosilac.

Veliki uspjeh Ataturkovog doba je ostvaren i rezultatom da su parabole istorije artikulisane, između ostalog, samosviješću građana o značaju i pripadnosti državi. Umjesto prethodne tursko-islamske sinteze, sa Ataturkom je afirmisana svijest o demokratskoj državi. Država nije mjesto između zidova palata vlasti već stanje duha nacije, stanje svijesti turskih građana. Nakon te bazične vrijednosti dolazi poimanje da je država ustavni red, ekonomija, geopolitika…

Zbog reformi koje je turski predsjednik izveo, jedan istoričar je ustvrdio da je Ataturk kao harizmatični državnik "okrenuo leđa Aziji i otvorio dušu svjetlosti koja dolazi iz Evrope".

U svečanoj atmosferi obilježavanja velikog jubileja - sto godina Turske Republike - postignuti istorijski bilans se, ne bez razloga, smatra potvrdom "turskog vijeka".

Priča o sto godina republike neminovno vodi ka Erdoganu i dvadeset godina njegove vlasti, očigledno vremenski duže one Ataturkove.

Preovlađuje mišljenje da Erdoganovu epohu karakteriše spoj, prije svega, Ataturkovog nasljeđa i imperijalne prošlosti, pritom vjerovatno uz svijest o poznatoj istini da "imperije ne žive dva puta".

S druge strane, težnja da država bude moćna na unutrašnjem i spoljnom planu dodiruje obje tradicije.

Nije mali broj onih koji su u vladavini Erdogana vidjeli pokušaj povrataka neoosmanizma.

Međutim, sve više je onih koji smatraju da je Erdogan ipak nesporni nastavljač Ataturka, da je njegovom vladavinom garantovano i reprodukovano institucionalno nasljeđe Ataturkove epohe. To što Erdogan na ličnom planu pokazuje svoju političku individualnost, koju čine i njegova religiozna i konzervativna uvjerenja po određenim pitanjima, ne mjenja suštinsku činjenicu da je turska država nastavila Ataturkovo nasljeđe, svakako i laičke tradicije.

Erdogan nije sultan već sin kompleksne turske istorije. Pa i one 20. vijeka čija je inkarnacija, pretvorena u državnu legendu, Kemal Mustafa Ataturk.

Uostalom, smatra se, da u težnji reprodukovanja jake državno-nacionalne orijentacije postoje određene sličnosti dvojice državnika. Visoki rezultati koje Erdoganova Turska ostvaruje u oblasti vojne tehnologije, recimo u proizvodnji borbenih helikoptera, nastavak su vojnih težnji Ataturka, koji je posebno držao do razvoja turske aeronautike. Vodeći dronovi, na čelu sa danas dominantnim Barjaktarom, čiju isporuku čekaju mnoge zemlje, takođe su rezultat turskog vijeka.

I dinamična ekonomija jeste veliki rezultat savremene Turske, osnova za dalje, očigledno visoke, državne ambicije.

"Turska je veća od Turske!", riječi su Redžepa Tajipa Erdogana od 6. juna 2023. na prvom zasjedanju vlade nakon posljednjih izbora. Mnogi su tumačili, pa i različito, poruku ovog retoričkog uzleta, u godini velikog jubijela moderne turske države. Pretpostavka je da se ovdje mislilo na spoljnopolitičku dimenziju turske države i njen objektivno značajan uticaj u Aziji, Africi, pa i u Evropi. Teško je negirati jaku diplomatsku i geopolitičku ulogu Turske na Kavkazu, Bliskom istoku, Balkanu. Posebno na Mediteranu.

Takođe i u rusko-ukrajnskom konfliktu. Turska diplomatija je jedina koja je uspjela da sjedne za pregovarački sto ukrajinsku i rusku stranu. Erdoganova vlast je dozvolila sebi da ne uvodi sankcije Rusiji i to bez većih reakcija NATO saveznika i iz Evropske unije.

Crno more je zbog velike uloge Turske dobilo novi, ipak nešto slobodniji naziv Mare otomanum.

Navedeni fragmenti u našem članku o stanju i rezultatima Turske na stogodišnjicu Republike govore o uvažavanju jedne velike zemlje i to onih koji je vole i onih koji je ne vole.

Visoka porta, piše u ekciklopedijama, jeste u diplomatskim krugovima tradicionalan naziv za vladu, a sama turska riječ Bab-I 'ali u prevodu znači - visoka vrata.

Dobro je simbolički uočeno da u vremenu stogodišnjice Turske Republike, prije ulaska kroz Veliku portu (vrata) treba obavezno pokucati.

( Miodrag Lekić )