Roman Andžeja Stasjuka "Bijeli gavran": Razbrajalica životnih poraza

Romanopisac, pripovijedač, pjesnik, esejista i putopisac Andžej Stasjuk jedan je od najpoznatijih i najprevođenijih savremenih poljskih pisaca svoje generacije i jedan od uspješnijih pisaca na međunarodnoj književnoj sceni. Rođen je u Varšavi 1960. a poznat je po svojoj literaturi u kojoj opisuje putovanja kroz pokrajine istočne Evrope i njihov odnos prema zapadnom svijetu. Njegova biografija je prilično burna: rano je napustio srednju školu i nikad se više u nju nije vratio, kaže se da mu je tamo bilo suviše dosadno, kao i Josifu Brodskom. Sa uvjerenjima pacifiste odbijao je da ide u vojsku da bi, ne mogavši ništa drugo, dezertirao. Zbog toga je bio u zatvoru godinu i po dana, a kada je odležao svoje, nastavio je život kao pisac i ubrzo postao jedan od najboljih poljskih pisaca.

Iz Varšave u kojoj je rođen preselio se 1986. godine u Volovjec, karpatsko selo u Beskidima, gdje je bliže temi koju voli da opisuje u knjigama i gdje se osjeća ugodno. Povodom toga Andžej Stasjuk kaže: “Ako živiš na Karpatima osjetiš blizinu Slovaka, Ukrajinaca, Mađara, Rumuna i možda sam Balkan... Karpati su posebna zemlja.”

Sa ženom Monikom Šnajderman od 1996. godine vodi izdavačku kuću “Czarne” (Wydawnictwo Czarne), koja se specijalizovala za poljsku i srednjoevropsku književnost. Objavili su mnoge knjige evropskih pisaca kao i bivših jugoslovenskih: Danila Kiša, Dubravke Ugrešić, Bore Ćosića, Nenada Veličkovića, Vladimira Arsenijevića.

Dobitnik je slovenačke nagrade za literaturu - Vilenica i poljske literarne nagrade Nike (2005) za putopisni roman “Na putu za Babadag”.

Svoje knjige objavljuje u Čarnem, ali i u drugim izdavačkim kućama. Godine 2005. od Ministarstva kulture Republike Poljske dobio je Srebrnu medalju zaslužnih za kulturu Gloria Artis. Stasjuk je autor 24 književna djela od kojih mnoga imaju više izdanja. 1992. godine debitovao je knjigom proze “Zidine Hebrona”. To je zbirka 12 priča koje se temelje na piščevom zatvorskom iskustvu.

Potom je objavio sljedeće naslove: “(Ne)ljubavni stihovi”, “Bijeli gavran”, “Galicijske priče”, “Preko rijeke”, “Dukla”, “Dva (TV) komada o smrti”, “Kako sam postao pisac” (skica za intelektualnu autobiografiju), “Devet”, “Moja Evropa - Dva eseja o Evropi zvanoj Srednja” - sa Jurijem Andruhovičem, potom knjige: “Avion od kartona”, “Zima i druge priče”, kao i već pomenutu, nagrađivanu, “Na putu za Babadag”, fascinantnu knjigu koja govori o putovanju kroz zapostavljeni dio Evrope. Autor u ovoj knjizi na svoj način govori o ljudima tog dijela svijeta, o njihovim običajima, navikama, pa čak i o načinu njihovog razmišljanja, što čitaocu djeluje vrlo zanimljivo obzirom da se taj dio Evrope smatrao zaostalim i primitivnim. Od tada, godišnjim ritmom, objavljuje prozu, eseje i poeziju a za njegovu prozu se može reći da je svojevrsna hronika o putovanju. Mnoge knjige Andžeja Stasjuka prevedene su na sve važnije svjetske jezike.

Roman “Bijeli gavran” je priča o nevjerovatnom, sudbonosnom, putovanju u planine petorice prijatelja u potrazi za sopstvenim identitetom, izgubljenom u neumitnom procesu prilagođavanja sredini koja je sve više okrenuta materijalnim vrijednostima. Na toj osnovi Stasjuk gradi svoju ličnu mitologiju i uklapa je u tradicionalne romaneskne forme. Roman se obraća, prije svega, mlađoj čitalačkoj publici koja u svom iskustvu nema traume zbog obaranja političkog sistema, pa ni pijetizma prema slavnim vremenima svojih predaka. Iskustva mlađe poljske generacije, predstavljena kroz prizmu ličnih doživljaja, kao i politička istorija zemlje koja je prošla kroz različite faze ideoloških promjena, bliske su i prepoznatljive teme i našem čitaocu.

Dakle, “Bijili gavran” je i priča o grupi mladića koji odlaze u planine kako bi otkrili svrhu vlastitog postojanja, cilj svojih života i podsjetili se na buntovne dane pod Rusima ispunjene pijanstvom i bludničenjem. U toj priči Stasjuk, kroz izmišljenu i nadahnutu formu koja zaokuplja pažnju i najprobirljivijeg čitaoca, opisuje čari planinskog pejzaža, pogotovo nestvarnu privlačnost, ljepotu i sjaj Karpata.

Na prvi mah čitalac bi mogao steći utisak da je “Bijeli gavran” poskomunistička priča o drugom licu, reklo bi se - o unutrašnjoj strani komunizma, ali nije baš tako. To je u najvećoj mjeri priča o problemu odrastanja, kako i sam autor kaže, više priča o osnovnom problemu većine muškaraca što ne mogu da odrastu. O tome kako stalno hoće da budu dječaci i da se organizuju u bande, grupe, vojske. O tome kako čak izazivaju ratove i odlaze da ratuju samo da bi bili zajedno. To je priča o tome kako je prava zrelost zapravo usamljenost, koja je za većinu nepodnošljiva, a to je tek pravi muški izazov. Roman govori i o jakom partizanskom mitu koji je u posljednje vrijema izazivao i kvazinostalgična osjećanja posebno kod ljudi koji su se dobro snalazili u tom sistemu i omogućavao im da uživaju u taštini ushićenja. Zbog toga, ali i zbog mnogih drugih razloga, upravo je taj mit bio ukorijenjen u poljskoj kulturi toliko dugo i toliko duboko da je nekad predstavljao njen nezaobilzni plam, opijum koji je opčinjavao čula, srca i duše mnogih čitalaca.

Roman “Bijeli gavran” je u nekom smislu i hronika padova i uspona njegovih junaka Vasila Benderka, Gonsjora, Malog, Kosteka... Razbrajalica njihovih poraza. Registar njihovih promašaja, razočarenja, ali i sitnih ohrabrenja. Roman nas vodi po snijegom prekrivenim južnopoljskim brdima, po kojima dva prijatelja čas bauljaju, čas trče, žure, bježe od svojih vlastitih i koliko-toliko udobnih domova i urednih života, a da ni sami ne znaju zbog čega. Da li zato da bi se daleko od gradskog načina života suočili sa samima sobom smatrajući da su njihovi životi u svakom pogledu nedefinisani, neodređeni, nejasni svakom kritičkom osvrtu na njih, jer su po njima izgledali čas dramatično, čas groteskno, ili zbog nečeg drugog, čitaocu je data sloboda da sam donese zaključak.

“Bijeli gavran” je, konačno, uzbudljiv, recentan roman i po mnogim osobinama čini značajan kulturološki doprinos literaturi srednjoistočne Evrope. Ovaj roman otkriva Andžeja Stasjuka kao megatalentovanog poljskog pisca. Ovim romanom se Stasjuk približio čitateljstvu i naših prostora iako je na neki način njegovo ime bilo dugo vremena “skrivano”.

Stasjukov drugi roman i deveta objavljena knjiga nosi naslov “Devet”. (Objavila ga je hrvatska kuća “Fraktura”.) U ovom romanu Stasjuk daje fascinantan prikaz Varšave s kraja devedesetih, duboko podijeljene na svijetlu i tamnu stranu. U tom neobičnom trileru o čovjeku kojem utjerivači dugova unište stan i potpuno promijene život kroz devet se likova živo ocrtava savremena Poljska. U tri dana, lutajući Varšavom i tražeći spas, savremeni Odisej - Pavel, doživljava izdaje, borbe, (kvazi)seksualne avanture, a kraj je ostavljen otvoren.

Stasjuk na zanimljiv način govori o posttranzicijskoj Varšavi, gradu prepunom ružnih zgrada koje on ipak opisuje na nježan i lirski način. Kritika roman “Devet” naziva i trodnevnim džojsovskim opisom Varšave. Roman “Devet” je neka vrsta kvazi-krimića, pravi trijumf Stasjukovog književnog umijeća.

Stasjuk je sarađivao i s ukrajinskim piscem, pjesnikom, esejistom i prevodiocem Jurijem Andruhovičem koji je već ranije (godine 1985.) zajedno sa Oleksandrom Ivanecom i Viktorom Neborakom osnovao poznato spisateljsko udruženje s intrigantnim i parodičnim nazivom Bu-Ba-Bu. Ova dva pisca, Stasjuk i Andruhovič, su zajedno objavili već pomenutu knjigu eseja “Moja Evropa - Dva eseja o Evropi zvanoj Srednja”. O ovoj knjizi Stasjuk kaže: “Ta knjiga je bila eksperiment. Željeli smo opisati Evropu onakvu kakva dopire do nas. Tada se pokazalo da se Andruhovič i ja odlično razumijemo i dobro sarađujemo. Sada su već i naša djeca prijatelji”.

( Vujica Ognjenović )