(Zlo)upotreba istoriografije u odnosima Srbije i Crne Gore: Istoričari svedeni na sluge aktuelnih režima

Nekad i danas istorija južnoslovenskih i drugih balkanskih naroda i država u dubokom je neskladu sa principima struke koja uporno poziva na istinoljubivost do koje se može doći ako se, pored svih teškoća ka tom cilju, ispoštuje Tacitovo “Sinae ire et studio”.

Na Balkanu danas svi dopisuju i dočitavaju svoje istorije. Stoga će još dugo ovaj prostor Evrope biti nepročitana knjiga ispisana sadržajima koje je teško prihvatiti i razumjeti. Suočeni sa izazovom da iznova promišljaju istoriografski diskurs o Balkanu i ulozi svoje države i naroda na tom prostoru, tragaju za novim sintezama. Vrijeme i prostor traže sigurnu spoznaju od zavičajnosti ka prepoznatljivoj državnosti, etničnost izvedenu do nacionalne posebnosti, konfesionalnost kao vjersko nasljeđe, kulturu življenja kao posebnost i tradiciju, da bi sve to važilo i za druge po modelu građanskog življenja. U susret takvom saznanju o sebi i drugima ide se sa upitanošću - kako prevladati balkanski sindrom - balkanizam i postati član evropske zajednice naroda i država.

Cilj ovako naslovljene teme je da na ova pitanja tražimo odgovor nudeći argumente “za” i “protiv” sa jasnom namjerom da pomognemo u razjašnjavanju shvatanja opredjeljenja i uvjerenja koja često ne korespondiraju sa strukom i ostaju u sferi politike i njenog moćnog instrumenta - propagande.

Dakle, istoriografija i propaganda u odnosima Srbije i Crne Gore danas su više nego ranije legitimna tema, ne da bi zaoštravali ionako brojne i odavno prisutne istoriografske razlike u mišljenjima i shvatanjima.

Da bismo izbjegli uobičajeni metod kojim se krene iz dalekih maglenih pramenova uvijek inspirativne i zagonetne prošlosti, poslužićemo se metodom zaključivanja na osnovu višedecenijskog proučavanja ovih fenomena. Brojni su, različiti i veoma oprečni sudovi i shvatanja u raspoloživim arhivalijama i literaturi srpske i crnogorske istoriografije o pitanju kojim se bavi ovo izlaganje.

To bogatstvo intelektualnog rada, međutim, veoma pati od ideja, programa, ciljeva i nastojanja političkih elita da istoriografski esnaf podrede zadatim ciljevima i obavežu ga da im služi.

Tako bi već prva konstatacija išla u prilog tezi da pomenute istoriografije o ovim pitanjima uveliko zavise od moći i uticaja elita koje su, nerijetko, svodile istoričare na sluge aktuelnih režima, dajući im često zvučno obilježje “nacionalnih radnika”. Time se njihov učinak u stručnom i naučnom smislu, čak i kada je bio u punom skladu sa “zanatom istoričara”, koristio u političke i propagandne svrhe i ciljeve.

Ova osnovna slabost poslenika srpske, crnogorske i srbijanske istoriografije ima bumerang efekte na sveukupne veze i odnose između Srbije i Crne Gore u mjeri koja danas, a još će više sjutra, zahtijeva uporno, stručno, pedantno i odgovorno upoređivanje poznatih i novih činjenica i autorskih rezultata, kako bi se pronašli pouzdaniji, nepolitički i propagandom neobojeni sudovi za sve tri istoriografske odrednice - srpsku, crnogorsku i srbijansku.

Zavodljivo iskušenje

Ako u tumačenju rada političkih i naučnih elita u politici, kulturi, nauci, konfesiji i tradiciji pođemo od premise da upravo one oblikuju narodnu individualnost i stvaraju države, onda u ovom slučaju imamo mogućnost da istorijsko iskustvo srpstva kao neostvarenog državnog projekta, naspram crnogorstva i srbijanstva kao ostvarenih državnih programa, posmatramo u svjetlu istoriografskih rezultata srpske i crnogorske istoriografije i propagande.

Iako ih propaganda prati kao usud, ona ih, upravo danas, čini zanimljivim za proučavanje. Zahvaljujući njoj možemo pratiti ne samo upotrebu i zloupotrebu programskih ciljeva elita već i vrlo važnu transformaciju ovih pojmova u etničkom, kulturnom, nacionalnom, konfesionalnom, teritorijalnom i državnom smislu.

Tako će srpstvo, kao opšta odrednica političke ideje o zajedničkoj državi svih koji se smatraju Srbima unutar Osmanskog carstva, Habzburške monarhije i Mletačke republike, egzistirati i opstajati u shvatanjima duhovnih i svjetovnih prvaka koji su pretežno Srbiji, a povremeno i Crnoj Gori, u pitanju ujedinjenja, davali “pijemontsku ulogu”. Upravo zahvaljujući takvim poslenicima u kreiranju političkih, nacionalnih, konfesionalnih i kulturnih programa, nastale su razlike u shvatanjima srbijanske i crnogorske elite; prvo dvorske, a zatim ostalih, oko pitanja srpstva kao opšteg nacionalnooslobodilačkog pokreta za oslobođenje i ujedinjenje.

Od ideje oslobodilaštva “podjarmljenih sunarodnika” tokom prve polovine XIX vijeka, kada dinastički krugovi i političke elite Srbije i Crne Gore shvataju da se načelom narodnosti može poći ka ostvarivanju nacionalnih programa, stiglo se do prvih zajedničkih nadanja i razočaranja u 1848/49. i 1866. usljed različitih očekivanja. U oba slučaja političko vođstvo Srbije, i pored formulisanog nacionalnog programa u varijanti srpstva i srbijanstva, procijenilo je da je bolje ostati na nivou propagande nego aktivnog ratovanja za koje su se zdušno zalagali Petar II Petrović Njegoš, knjaz Danilo i knjaz/kralj Nikola.

Potom, za vrijeme Istočne krize (1875 - 1878), kada su ratnim savezom iz juna 1876. ušle u rat za oslobađanje sunarodnika u Osmanskom carstvu na Balkanu, elite Crne Gore i Srbije, na ratnim iskustvima u Hercegovini i sjevernoj Albaniji, prepoznale su u ovom uspješnom ratnom pregnuću da stoje jedna drugoj na istom putu do cilja - ko će objediniti i dinastički predvoditi srpstvo.

Ako im je Sanstefanski mir mogao osnažiti takva nadanja, odluke Berlinskog kongresa, uprkos potpunom međunarodnom priznanju i teritorijalnom proširenju Crne Gore i Srbije, bile su jasno upozorenje da se buduće ostvarivanje njihovih posebnih i zajedničkih nacionalnih i državnih ambicija neće moći ostvarivati mimo evropskih sila.

U nezavisnim državama Crnoj Gori i Srbiji sva dotadašnja dobra i loša iskustva dobijala su potrebna politička, diplomatska i propagandna tumačenja, usklađivana od slučaja do slučaja sa ciljevima one iz kruga sila čiji je uticaj mogao biti od koristi. Kako se Beograd, nakon ovog Kongresa, vezivao za Beč, a Cetinje ostalo prisno okrenuto Petrogradu, to se u krugovima srbijanske dinastičke i političke elite pojačao osjećaj i želja za djelotvornijom primjenom načela sadržanih u postupnom ostvarenju “Načertanija” (1844), suzbijanjem ratne propagande koja je u Crnoj Gori pozivala zajedničkim ratnim pregnućem na ujedinjenje i oslobođenje sveukupnog srpstva.

Za ovo zavodljivo iskušenje knjaz Nikola imao je dovoljno razloga za opreznost. U stavovima veoma uticajnog Jovana Ristića mogao je prepoznati otrovnost srbijanske propagande, koja će ga pratiti sve vrijeme Obrenovića i Karađorđevića, iako je uporno i aberdarski “rvao za srpstvo”.

Istorija balkanskih naroda i država ne poznaje vladara koji je, boreći se i podređujući sudbinu sopstvenog naroda i države ciljevima oslobađanja i ujedinjenja srpstva kao ideologije osloboditeljstva, bez razlike u konfesionalnom pogledu, duže bio meta i odstojanje gnusne, dvorske kamarile i poslušničke štampe Srbije od osamdesetih godina XIX vijeka do njegove smrti 1921. samo zato što je njegova politička harizma smetala jednako Obrenovićima i Karađorđevićima.

Stoga se postavlja pitanje za kakvo se srpstvo borio mačem i perom knjaz i kralj Nikola Petrović, kada je njegova politička, državnička, dinastička i lična sudbina poznata po tragičnom ishodu i za dinastiju Petrović i za Crnu Goru. Čini li se logičniim zaključiti, kako često u istoriografskim radovima čitamo, da je i on, poput brojnih vladara, žrtva sopstvenih neostvarenih ambicija? Kralj Nikola je, za razliku od takvih, doista imao uspjeha koliko nijedan od njegovih prethodnika iz doma Petrovića, jer je sve njihove želje, napore, odricanja u korist naroda i države spojio i stavio pod krov međunarodno priznate i potpuno nezavisne Crne Gore, uređene prema modelu evropskih država i na spoljašnjem i na unutrašnjem planu.

To što je Crnu Goru, ne samo zbog osloboditeljske već i zbog idejne misli, smatrao vodećom u okupljanju srpstva, i što je sebe vidio u ulozi predvoditelja zbog ličnog osjećanja i prestižnog značaja dinastije Petrović, nije dovoljan razlog za brutalnu i tako monstruozno kanalisanu propagandu u kojoj su višedecenijskim ponavljanjem njegovih vladarskih propusta, nastali stereotipi o apsolutističkom vladaru koji prodaje Crnu Goru Austro-Ugarskoj, guši svaku slobodnu misao, neustavno vlada, ne poštuje Parlament, pa i kada žrtvuje Crnu Goru zbog napadnute Srbije, opet je izdajnik jer, ostavljen od svih saveznika, nudi caru Franju Josifu častan mir za Crnu Goru, svjestan njene žrtve i propasti.

A kada ga na nelegalan i nelegitiman način uklone sa vlasti, unište njegovu imovinu i obeskuće Crnu Goru, za propagandu u kojoj su svojim radovima znatno participirali srbijanski i crnogorski istoričari, on je glavni krivac i njemu se sudi mimo institucija i značajnih ličnosti zaslužnih za takav ishod države i naroda crnogorskog.

Upravo zbog toga i mnogo čega što se o njemu i Crnoj Gori, iz ugla dinastičkih, stranačkih i propagandnih shvatanja zna, pitanje - za kakvo se srpstvo i crnogorstvo borio kralj Nikola Petrović - višestruko je značajno za istoričare neopterećene političkom i nacionalnom propagandom. Evo kako o tome mislim.

Srpstvo kralja Nikole u oslobodilačkom pregnuću sa kulturno-jezičkom, nacionalnom i tradicijskom srodnošću mimo konfesionalnih razlika, zahvatalo je prostore onovremene Osmanske i Habzburške imperije s predominantnom političkom i vojnom ulogom i uticajem Crne Gore i Srbije.

Spoznajući političke namjere ideologa srbijanskog srpstva, koje Srbiju vidi kao političkog objedinitelja srpstva na način što bi se granice Srbije pomakle do krajnjih prostora Makedonije, sjeverne Albanije, Bosne i Hercegovine, dijela Hrvatske i čitave Crne Gore, kralj Nikola je, od polovine 80-ih godina XIX vijeka počeo afirmisati ideje crnogorstva u nacionalnom, teritorijalnom i idejnom smislu ne dovodeći u pitanje ideju osloboditeljstva za Srbe u Osmanlijskoj imperiji i Habzburškom carstvu.

Bečko strahovanje

Ovako simplifikovan iskaz o pojmovima srpstvo, crnogorstvo i srbijanstvo, ekstremno ispoljavanim u pozitivnom i negativnom smislu u vrijeme knjaza i kralja Nikole, povod je da se nešto više kaže o istoriografskim shvatanjima i sadržini ovakvih, često protivurječno tumačenih pojmova.

Inače, pored prethodnih naznačenja, srpstvo se politički shvata kao vjersko i etničko određenje koje pojam Srbi vezuje i izjednačava sa pravoslavljem u narodnosnom smislu.

Na taj način se u Srpskoj pravoslavnoj crkvi izgradio kult njenog osnivača Save Nemanjića kao “svetosavlje” koje u nacionalnom smislu, ideološki i vjerski, ne prepoznaje Srbe katoličke i islamske vjere. Time ih isključuje iz srpskog etničkog korpusa. Tako “svetosavlje” postaje temelj nacionalne ideologije unutar pravoslavlja.

Isto tako, interesantno je napomenuti zašto se Srbija, kao matična država Srba, odriče etnonima Srbijanci, iako je to adekvatni naziv za njeno stanovništvo. Jasno je da se time želi naglasiti uloga Srbije kao države - matice svih koji se osjećaju Srbima, jer se polazi od shvatanja da je crkva osnovni kohezioni i integrativni faktor, a država puni iskaz tako ostvarenog jedinstva.

Za Srbe izvan Srbije ne ostaje drugačije nacionalno iskazivanje osim Srbi, ukoliko se ne vezuju za politički i državni naziv zemlje u kojoj žive.

Nasuprot tome, Crnogorci se etnonimski i nacionalno jasno iskazuju i vezuju za Crnu Goru u državnom i nacionalnom smislu. Za razliku od većine balkanskih naroda, Crna Gora u strategiji širenja granica oslobodilačkim ratovima, nije novom stanovništvu (Srbima, Muslimanima, Bošnjacima, Albancima i Hrvatima) nametala asimiliranje u nacionalnom smislu.

Naime, time se vladari iz dinastije Petrović nijesu služili kao sredstvom jačanja nacionalnog korpusa, iako je, usljed malobrojnosti osnovne populacije - Crnogoraca, bilo razloga i za jačanje crnogorskog nacionalnog osjećanja kod Brđana i Hercegovaca koji su se tokom XIX vijeka srodili sa Crnom Gorom u narodnosnom i državnopravnom smislu. Od okončanja Istočne krize, odlukom da se Bosna i Hercegovina daje na upravu Austro-Ugarskoj, prostor Novopazarskog sandžaka, pod vojnom kontrolom Beča, postaje neprohodni zemljouz između Crne Gore i Srbije. Odnosi između ovih država biće ispunjeni surevnjivostima dinastičkih krugova i političkih prvaka, od čega su glavnu korist ubirali zakulisni političari i vojni analitičari na austrougarskom Balplacu.

Upravo na planu pomenutih razlika oko shvatanja i korišćenja izraza - srpstvo, crnogorstvo i srbijanstvo, za vrijeme uprave Bosnom i Hercegovinom Benjamina Kalaja (čija je majka bila Srpkinja), izgrađeni su mehanizi odvajanja Srba preko Drine, Save i Dunava od Srbije i Crne Gore.

Priznajući njihovo osjećanje u etničkom i nacionalnom pogledu, u Beču se s razlogom strahovalo da će slovensko osjećanje Srba, Hrvata i Slovenaca sa Česima i Slovacima, već uključenim u dualističku monarhiju (od 1867), dovesti do trijalističkog preuređenja monarhije u kojoj će dominantni biti Južni Sloveni.

Da bi se takva predviđanja suzbila, potrebna je bila puna kontrola nad BiH i Sandžakom, uz uklanjanje bilo kakve nacionalne propagande iz Crne Gore i Srbije i uz istovremeno podsticanje srbijansko-crnogorskih razlika i planova oko dalje oslobodilačke misije prema sunarodnicima u Staroj Srbiji i Makedoniji.

Obećanjem da će pomoći napore Srbije u politici na jugu, uz striktno poštovanje vlade u Beogradu da se potpuno distancira od Bosne i Hercegovine, habzburški vojnopolitički krugovi ohrabrili su kralja Milana da potpisivanjem Tajne konvencije Srbije sa Austro-Ugarskom postane arogantan suparnik knjazu Nikoli, u mjeri koja nije slutila ništa dobro budućim odnosima između Beograda i Cetinja.

U takvim okolnostima, udaja Zorke Petrović za princa u egzilu Petra Karađorđevića poslužila je uvijek aktivnoj srpskoj propagandi, desnoj i lijevoj ruci vlade u Beogradu, da ovu činjenicu uzme za prijetnju domu Obrenovića, s ciljem nastojanja doma Petrovića da preuzme vodeću ulogu u objedinjavanju srpstva. Vlada Srbije upravo u to vrijeme obnarodovala je program oslobađanja južnih krajeva Srbije sa Kosovom i Makedonijom, pri čemu je svaku najavu knjaza Nikole da je Crnu Goru uvijek spreman uvesti u rat protiv Osmanske imperije u cilju oslobađanja južnog srpstva, linijom kroz Sandžak, preko Metohije, sjeverne Albanije i zapadne Makedonije do Debra, ignorisala i smatrala preuranjenom.

U to vrijeme, kao reakcija na srbijansko shvatanje srpstva, pojavili su se u “Glasu Crnogorca” tekstovi o crnogorstvu kao programskom osmišljavanju crnogorskog nacionalnog projekta. Time je dat vjetar u jedra uzajamnoj kampanji iz Beograda i sa Cetinja oko vođstva u srpstvu sa pozicija političkog i državnog prestiža Srbije i Crne Gore.

(Kraj u narednom broju)

( Akademik Đorđe Borozan )