Doktorand embriologije i genetike Nina Bošković za "Vijesti": Hemikalije i zagađenje umanjuju plodnost

Umjesto onih od plastike, Nina Bošković u domaćinstvu koristi drvene varjače, zapravo - uopšte ne koristi plastiku u kući. I kod izbora kozmetičkih preparata, pokušava da koristi one koji ne sadrže mirisne sastojke, parfeme.

Na taj način, kaže, želi da učini koliko sama može u odnosu na svoje reproduktivno zdravlje.

Nina je doktorand embriologije i genetike, radi na dva doktorata, u Finskoj i Švedskoj.

U razgovoru za “Vijesti”, ona je, pored ostalog, govorila o uticaju hemikalija i zagađenja na plodnost žena i muškaraca.

“Hemikalije i zagađenje, ne da mogu, već je dokazano da utiču na plodnost. Još prije 27 godina objavljena je knjiga ‘Naša ukradena budućnost’ u kojoj su autori upozoravali kako će endokrini disrupteri i zagađenje životne sredine da utiču i na neurodegenerativne bolesti i na plodnost kod ljudi. To danas, 27 godina kasnije, i vidimo”, kaže ona.

Hormonski otrovi

Endokrini disruptori predstavljaju hemikalije koje mogu da ometaju rad hormonskog, odnosno endokrinog sistema. Zato ih opisuju kao “ometače” i nazivaju i “hormonski otrovi”.

U literaturi, autori navode da efekti koje izazivaju takve supstance ne moraju da se vide odmah, već da to može biti slučaj i dugo poslije izlaganja.

Neki od efekata na funkciju endokrinog sistema mogu biti posljedica izlaganja organizma dok je još bio u stadijumu fetusa, u periodu prije rođenja.

U endokrine ometače spadaju brojne supstance koje su sastavni dio kozmetike, elektronike, plastike. Jedna od najpoznatijih je BPA, koja se nalazi u sastavu plastike i pesticida.

Prema istraživanju Svjetske fondacije za zaštitu prirode (World Wildlife Fund, WWF) iz 2019. godine, čovjek nedjeljno unese u organizam količnu plastike koja odgovara veličini kreditne kartice. Tu plastiku, svakovnevno unosimo udišući vazduh, sa hranom, vodom.

“Ako se tome izlažemo svakodnevno i godinama, nivo mikro/nano plastike se povećava, jer nemamo nijedan biološki sistem koji može da iz sebe izbaci te materije”, pojašnjava Nina.

PM čestice utiču na plodnost muškarca

Opisujući način kako djeluju na organizam, Nina Bošković kaže da endokrini ometači imaju više mehanizama djelovanja, ključna je njihova sposobnost da se vežu za receptore hormona estrogena, progesterona, dovodeći do aktivacije ili inhibicije proizvodnje ovih neophodnih reproduktivnih hormona.

“Kad pričam sa babom, ona mi govori o vremenu kad nisu imali plastične bidone, ni flaše… Pad plodnosti počeo je otprilike sa početkom prošlog vijeka i razvojem industrije”.

Opisujući neke od konkretnih uticaja, sagovornica “Vijesti” navodi kao primjer brojna istraživanja o uticaju zagađenja iz vazduha, kakva su sprovedena u Kini, gdje je takvo zagađenje prisutno.

“Ta istraživanja pokazala su da količina PM čestica u vazduhu čak 20 odsto povećava rizik od neplodnosti i da pogotovo utiče na mušku plodnost, odnosno spermatozoide”, rekla je ona.

U jednom takvom istraživanju u koje je uključeno preko 27.000 muškaraca koji su između 2014. i 2020. godine posjećivali kliniku za neplodnost u Hubeiju, u Kini, istraživači su utvrdili da je izloženost PM1 česticama bila povezana sa lošim kvalitetom sperme.

“Posebno tokom perioda 70 do 90 dana prije ejakulacije. Ovi rezultati ukazuju da izloženost PM1 može biti novi faktor rizika za narušen kvalitet sperme”, navode autori u jednom od sličnih istraživanja.

I kozmetika je “ometač”

Kad su u pitanju žene, sagovornica “Vijesti” govorila je o istraživanjima koja su rađena među ženama kod kojih je tokom procesa vantjelesne oplodnje analizirana folikularna tečnost.

“U postupku VTO, jajne ćelije uzimaju se tokom aspiracije folikula. Svaka jajna ćelija raste u folikularnoj tečnosti. U istraživanjima, ispitivana je folikularna tečnost, da bi se vidjelo koliko u njoj ima hemikalija i jesu li hemikalije dospjele do folikula, jer folikul bi trebalo da bude potpuno zaštićen, tu se čuva jajna ćelija koja treba da da život u budućnosti”, pojašnjava Nina.

Kako je rekla, tokom istraživanja kod preko 90 odsto žena u folikularnoj tečnosti nađene su supstance - hormonski otrovi, a kod žena kod kojih je količina tih materija bila veća, odgovor na hormonsku terapiju bio je manji. Dodatno, i uspješnost postupka VTO u smislu da se dobije embrion i dijete na kraju, bio je mnogo manji u odnosu na žene koje su imale mnogo manju količinu tih supstanci u folikularnoj tečnosti.

Na pitanje da li se u cilju smanjenja te vrste uticaja može učiniti nešto na ličnom nivou, ili je to pitanje nacionalnih i međunarodnih, globalnih politika, sagovornica “Vijesti” kaže “i jedno i drugo”.

“Kad se gleda na globalnom nivou, mi smo mali da možemo nešto veliko da promijenimo lično, to koliko će spoljna sredina da utiče na nas, ali možemo da učinimo nešto za sebe u pogledu toga koliko koristimo plastiku, sredstva za čišćenje, kozmetiku, i to je posebno važno za žene. Svaka žena u prosjeku na dnevnom nivou uđe u kontakt sa 10 do 15 različitih preparata, a u svakom od njih ima makar 10 sastojaka, u većini ima taj magični sastojak koji je parfem. Proizvođač nije u obavezi da navede na etiketi koja supstanca čini taj miris, a baš u njemu može da bude neki od endokrinih ometača”, pojašnjava ona.

Svaka šesta žena neplodna

Na nivou Evropske unije (EU) ova priča aktuelna je od 1999, kada je donijeta “Strategija za endokrine ometače”. Time je utvrđen niz mjera na nivou EU sa koracima koje treba preduzeti. Ključni cilj bio je donijeti pravno obavezujuće naučne kriterijume, kako bi se odredilo šta su endokrini disruptori.

Godine 2006. EU definiše pravni okvir za hemikalije - REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and restriction of CHemicals). Uredba je stupila na snagu 2007. godine. Aneks Uredbe XVII sadrži listu ograničenih/zabranjenih hemikalija.

U Crnoj Gori propisi koji uređuju tu oblast su Zakon o hemikalijama, donijeta je i Uredba o hemikalijama, u koju je prenijet sadržaj REACH regulative, odnosno priloga XVII.

Boškovićeva je kazala da, sa većim brojem podataka u istraživanju, preporuke za određene hemikalije se mijenjaju iz godine u godinu.

“Tako da ista supstanca prije 20 godina je bila označena kao sigurna za ljudsku upotrebu, dok takva supstanca sada je potpuno zabranjena”, kaže ona.

Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) iz maja, svaka šesta osoba na svijetu pogođena je neplodnošću.

Prema Evropskom društvu za reprodukciju i embriologiju, više od 25 miliona građana EU je pogođeno neplodnošću.

Neplodnost je, prema SZO, nemogućnost dostizanja trudnoće poslije 12 mjeseci redovnih nezaštićenih seksualnih odnosa.

Evropsko krovno udruženja pacijenata Fertiliy Europe od 2016. tokom novembra obilježava sedmicu neplodnosti. Ove godine, Evropska nedjelja neplodnosti obilježava se od 6. do 12. novembra.

Bisfenol iz plastike i limenki povezan s hormonskim problemima

Sagovornica “Vijesti” navodi neke primjere endokrinih ometača koji mogu da utiču na plodnost. Među njima je bisfenol A (BPA), koji je, kako kaže, prisutan u nekim plastičnim proizvodima, limenkama, termalnim papirima i drugim materijalima.

“BPA može oponašati estrogene i može biti povezan s hormonskim neravnotežama koje utiču na plodnost”, pojašnjava ona.

Domaći propisi zabranjuju stavljanje na tržište bisfenola A u termalnom papiru u koncentraciji jednakoj ili većoj od 0,02 odsto masenog udjela.

Endokrini disruptori su i ftalati, koji se često koriste u plastici kako bi bila fleksibilnija, nalaze se u proizvodima kao što su PVC, kozmetika, proizvodi za ličnu higijenu.

Perfluorirani jedinjenja (PFCs), koriste se često u proizvodnji tkanina, tiganja i ambalaže hrane.

Neki endokrini ometači koji su sastavni dio pesticida su organofosfati, koji se široko koriste u poljoprivredi, a mogu uticati na neurološki razvoj i hormone.

Insekticid metoksiklor, pojašnjava Bošković, može ometati normalno funkcionisanje hormona, posebno estrogena.

“Iako je u mnogim zemljama zabranjen, DDT (diklor-difenil-trihloroetan) se i dalje može naći u nekim regionima zbog dugotrajnog uticaja. Ta supstanca ima toliko dugotrajan efekat da, iako je zabranjena još 1970. u Švedskoj, skoro je istraživanje pokazalo da se može pronaći u svakom organu razvijajuće bebe. Šta je ovdje zabrinjavajuće? Prije svega, ta supstanca se već ne koristi preko 50 godina, a još se može pronaći u našem organizmu. Drugo, placenta (konekcija između majke i bebe) koja bi trebala da filtrira i štiti bebu od štetnih uticaja, nema mogućnost da zaustavi prenos ovih štetnih supstanci iz majke u bebu”, pojašnjava Bošković.

DDT, prema domaćim propisima, spada u supstance koje su zabranjene.

( Damira Kalač )