Beograd više ne vjeruje Cetinju

(Nastavak iz prošlog broja Arta)

Kako vladi Srbije za misiju u srpstvu nije odgovarala građanska odrednica njenog stanovništva - Srbijanci, to se ona uklanja iz administrativne upotrebe češćim korišćenjem naziva Srbi. Time je, dakle, jasno zašto Srbi, a ne Srbijanci, zašto je Načertanije srbijanski nacionalni program, politički namijenjen Srbijancima i Srbima izvan Srbije. U tome je opštesrpska komponenta sintagme “Svi Srbi u jednoj državi”, a ona bi bila proširena Srbija do mogućih granica etničke prisutnosti.

Naime, samo tim putem bilo je moguće pragmatično širiti srbijanstvo na prostore etničke predominantnosti i prisutnosti Srba, čineći time Srbiju Pijemontom srpstva na teritorijama Srbije, Bosne i Hercegovine, dijela Hrvatske, južne Ugarske (Vojvodine), djelova Bugarske, Makedonije, sjeverne Albanije i Crne Gore.

U nametanju etnonimskih osobina stanovništva Srbije na svim pomenutim istorijskim i geografskim prostorima, primenom Načertanija nametana su etnokonfesionalna, kulturno-jezička i nacionalno-politička pravila po kojima se živjelo u granicama kneževine - kraljevine Srbije.

Na taj način se srbijansko srpstvo ovaplotilo u ideologiju asimiliranja pomenutih pokrajina i crnogorske države koja je, od proglašenja knjaževstva, postala istinska smetnja i Načertanijem zadatog cilja da se postupnim širenjem granica Srbije ovlada čitavim srpskim prostorom, te da se ostvari zadati programski cilj “Svi Srbi u jednoj državi”.

Jugoslavija kao proširena Srbija

Do nastanka Kraljevine SHS, nacionalno-politička ideologija Kraljevine Srbije u službi srpstva definitivno se nametnula u srbiziranju pomenutih krajeva, potiskivanjem, odnosno lokalizovanjem etnonima: Crnogorac, Bosanac, Hercegovac i Makedonac, svodeći tamošnje stanovnišvo na dio srpskog etničkog i nacionalnog korpusa.

Sa tako obezbijeđenom predominacijom u nacionalnom i konfesionalnom pogledu, konstruktori novonastale Kraljevine SHS proklamovali su, opet iz pragmatičnih razloga, tzv. troplemeni narod koji čine Srbi, Hrvati i Slovenci. Pritom se polazilo od činjenice da su Hrvati i Slovenci znatno slabiji i u etničkom i u konfesionalnom, pa shodno tome i u političkom pogledu. U etnokonfesionalnom pogledu, srpsko pravoslavlje, ideologizirano u vidu Svetosavlja, dominiralo je i držalo pod kontrolom Muslimane kroz njihovu etničku vezanost za slovensku - srpsku prošlost, sve u cilju suzbijanja uvijek angažovane katoličke crkve koja je težila konkordatskom uređenju međukonfesionalnih odnosa.

Ovakvim nastojanjem, nestala Kraljevina Srbija vaskrsavala je kroz institucije Kraljevine SHS na etničkom, konfesionalnom i ustavnom planu u mjeri da se se češće govorilo o Jugoslaviji kao proširenoj Srbiji, odnosno “Srboslaviji”. Valja se pri ovakvim iskazima podsjetiti da zbog učinka Pijemonta u ujedinjenju Italije Italijani nijesu postali Pijemontezi, kao što ni zbog Pruske u ujedinjenju njemačkog naroda Njemci nijesu postai Prusi, pa prema tome ni zbog uloge Srbije u stvaranju Kraljevine Jugoslavije nije trebalo stvarati Srboslaviju. Stiče se utisak da je po načinu stvaranja Kraljevine SHS (Jugoslavije), uz striktno svođenje Crne Gore i Crnogoraca na dio srpskog nacionalnog i državnog korpusa, srpska elita išla u kompromis sa prvacima hrvatskog i slovenačkog naroda.

Nikola I, između ambicije i vizije

A sada ukratko da vidimo kakvo je crnogorsko iskustvo sa upotrebom i zloupotrebom srpstva i srbijanstva, odnosno u čemu je suština crnogorskog srpstva i crnogorstva.

Crnogorstvo se pojavilo početkom 80-ih godina XIX vijeka kao reakcija na srbijansko srpstvo, koje je polazilo od vizija Načertanija da sav vojni i politički napor Crne Gore u misiji oslobađanja srodnih sunarodnika u Osmanskoj i Habzburškoj monarhiji svede na srbijansko shvatanje crnogorstva kao nacionalne, i Crne Gore kao državne ideologije koja stoji na putu političkoj i državnoj ideji Srbije u ostvarivanju ujedinjenja.

Zapravo, prepoznatljiva oslobodilačka misija Crne Gore na prostorima tzv. južnog srpstva, kao i na zapadnim stranama, bilo da se radilo o pravoslavcima, katolicima ili muhamedancima, narušavala je političke, nacionalne i državne ambicije srpske elite koja od 1882. blagonakloni stav Beča prema Kraljevini Srbiji koristi za angažovano pripremanje plana širenja državnih granica na jug.

Mukotrpnim priključenjem teritorija dobijenih na osnovu odluka Berlinskog kongresa, crnogorska vlada je svoje političke ambicije u oslobodilačkoj misiji usmjerila prema sunarodnicima u okruženju - Boki kotorskoj, Sandžaku, Metohiji i sjevernoj Albaniji.

Svakako nije bilo politički oportuno i nelogično da ovakvim opredjeljenjem crnogorski suveren Nikola I Petrović naznači srpskom kralju i “bratu” Aleksandru za što se priprema i čega će se, u zajedničkom oslobodilačkom programu, Crna Gora pridržavati.

U porukama upućenim kralju i vladi u Beogradu, knjaz Nikola je isticao: “Hrvajmo zajedno za oslobođenje sunarodnika, sakupimo ih pod krov zajedničke države, učinimo ono što su ostvarili Italijani i Njemci i u njedrima ‘majke Jugoslavije’ odrecimo se ukletosti koja svaku dinastiju kao zla kob prati.”

U svojim političkim, nacionalnim i nadasve državničkim vizijama, nije crnogorski suveren, sa harizmatičnim prestižom ostvarenim vođenjem Crne Gore u Veljem ratu 1876-1878. i u godinama mira, bio bez opravdanog razloga pobornik oslobodilačkog srpstva sa neskrivenom ambicijom da ga predvodi.

Gdje se u tom političkom lavirintu interesa srbijanskog i crnogorskog presezanja prevario, gdje je sopstvene ambicije pretpostavio ćudljivoj političkoj stvarnosti i nije li se prekasno sjetio crnogorstva u već odmakloj primjeni načela narodnosti, zašto je kao iskusni državnik previdio uticaj ideološkog srpstva, koje Načertanijem lamentira nad sudbinom Dušanovog carstva i pritom lomi, ruši i propagandno svodi crnogorstvo na dio srpstva, dodjeljujući mu najnesrećniji naziv - separatizam, teme su na koje dosadašnja crnogorska i srpska istoriografija još nemaju pouzdan i neideologiziran odgovor.

Ipak, valja podsjetiti da su tekstovi o crnogorstvu na stranicama “Glasa Crnogorca” u Beogradu bili dočekani kao grom iz vedrog neba, iako se u državnoj ideologiji Petrovića crnogorstvo od ranije moglo prepoznati kao nacionalna ideologija.

Naime, crnogorstvo je zaista bilo prisutno za sve vrijeme Petrovića, od vladike Danila do odlaska sa političke scene kralja Nikole, koji ga je široj javnosti programski učinio poznatim iz više razloga od kojih su, svakako, najvažniji onovremeni zahtjevi i shvatanja ovog državnika koji je sopstvena i iskustva svojih prethodnika pretočio u političke, nacionalne i državne vizije Crne Gore.

Može se danas, baš zbog obnavljanja političke propagande koja uvijek ostavlja nečasne tragove, razmišljati i pitati zašto je pojava crnogorstva kao nacionalne i državne ideje proizvela tako neshvatljivu i grubu propagandnu reakciju u krugovima političke elite onovremene Srbije i njenih javnih glasila. Tragajući za valjanim odgovorom na ovo pitanje, mogli bi se zapitati nijesu li time bila dovedena u pitanje suštinska načela dobro čuvanog, tada još tajnog političkog programa Srbije - Načertanija.

Crnogorstvo, istini za volju, doista osporava državnu strategiju srpske vlade i domova Obrenovića i Karađorđevića koji, zarad sopstvene vizije, svode Crnu Goru na istorijsku i geografsku činjenicu, a njenu državnost smatraju opasnom u bilo kakvom obliku. Svako njeno postojanje u nacionalnom i u političkom pogledu smatra se separatizmom u odnosu na srpstvo.

Takvim shvatanjem i propagandnim aberacijama, crnogorska državnost i srednjovjekovna i novovjekovna, postala je strašilo kojim je srpska politička elita “plašila” srpski narod, bacajući kamenje na svaku crnogorsku prepoznatljivost i individualnost. Pri tome se zdušno pozivala na Svetosavlje, koje se ukorijenilo kao školska slava krajem 50-ih godina XIX vijeka s ambicijom da edukativno djeluje na pridobijanje crnogorske mladeži i odraslih za shvatanja i prihvatanja srbijanskog srpstva. Kada su početkom 80-ih godina pomenutog vijeka shvatili da se crnogorsko srpstvo, a posebno crnogorstvo, neće uliti u srbijanstvo i preko njega u srpstvo, reakcija u štampi bila je nagla i ogoljena. Štaviše, i do tada nevoljno prihvatano, crnogorsko ratničko i po svaku cijenu oslobodilačko srpstvo, koje srpskoj eliti nije odgovaralo, u beogradskim političkim krugovima shvatano je kao suprotnost kojom Crna Gora izmiče političkoj kontroli u pogledu ostvarivanja nacionalnog i državnog cilja.

U crnogorsko ratničko i borbeno srpstvo više se nije imalo povjerenja jer ono ne ide željenim putem trasiranim u beogradskim političkim krugovima.

U optužbama i kampanji između kralja Milana i knjaza Nikole dominiraju dinastičke ambicije. Beograd koristi 16 omladinaca iz Crne Gore na školovanju u Beogradu za napade na režim knjaza Nikole, a u vrhovima političkih krugova zaključuje se da srpski Beograd više ne vjeruje Cetinju, uprkos žrtvama Crne Gore koje je podnijela u borbi za srpstvo kao ideju nacionalnog i vjerskog oslobođenja.

Srpska politička elita shvatila je da Crna Gora knjaza Nikole Petrovića ne želi samo i jedino biti srpska Sparta, da Lovćen nije srpski Olimp kakav želi Beograd, da Crnogorci žele da budu Crnogorci a ne srbijanski Srbi, makar i najbolji, te da upravo zato što postaju sve nepouzdaniji Srbi dovode u pitanje projekat svesrpskog okupljanja pod predvodništvom Srbije.

Prema tome, sa oglašavanjem ideologa crnogorstva na stranicama “Glasa Crnogorca” ponovo se, sa stanovišta srbijanske propagande, “smrklo Srpstvu” kao u vrijeme proglašenja Crne Gore knjaževinom (1852). I time su, do tada vješto prikrivane, namjere Beograda prema Cetinju došle u javnost i razotkrile taktiziranja dvorskih i političkih krugova Beograda u ostvarivanju koncepata srbijanskog i crnogorskog shvatanja srpstva.

Crnogorsko srpstvo, nadahnuto tragičnim ishodom srednjovjekovnog velikodržavlja koje je bilo “krajevstvo od prva” i “djedina” Nemanjića dinastiji, od vremena tragičnog kosovskog mita postalo je sudbinski vezano za ratničko oslobađanje svih Srba uključenih u granice Osmanske, Habzburške monarhije i Mletačke republike.

Kult crnogorskog srpstva izrastao je i razvijao se u viševjekovnom otporu nametnutom okolnostima u vjekovima prevlasti pomenutih država.

Ni crnogorsko srpstvo nije po volji Srbije

Poznat pod nazivom “borbeno srpstvo”, crnogorski koncept je polazio od ugroženog pravoslavlja u vjerskom i političkom smislu, ali je, isto tako, bio prisutan i kao strah od gubljenja “pravoslavne duše” usljed prozelitske i ekstremne katoličke vjersko-političke predominacije. I dok se prema Osmanskoj imperiji, zbog drske samovolje paša i vezira iz Skadra, Trebinja, Mostara, Sarajeva i Travnika vodila, kako epska pjesma kaže, “borba neprestana”, i prema hrišćanski bliskim Mletačkoj i Austriji, odnosno prema njihovim providurima u Kotoru i baronima i grofovima u Beču, vodila se takođe neprestana borba za zaštitu vjere i imena.

Otuda sva crnogorska prošlost jeste u suštini crnogorska, a srpska je svakako ako se objektivno shvati i razumije kao borbeno, političko i vjersko nastojanje da se sačuva, očuva, odbrani i oslobodi ono južnoslovensko stanovništvo koje je, nakon propasti nemanjićke države, idejno i ideološki baštinila SPC, prihvatajući položaj da u Osmanskom carstvu bude ono na što je pristala i Vaseljenska patrijaršija u Carigradu u ime grčkog naroda, dakle, čuvar privilegija i garantovanih političkih prava.

Crnogorska mitropolija, baš zbog posebnog položaja Crne Gore, na znatno suženom prostoru države Crnojevića, u podlovćenskim gorama, za prostor Stare Crne Gore kao i za sve kasnije prostore kuda se Crna Gora teritorijalno i državno širila, bila je duhovni i politički baštinik, borbeni predvodnik svega na što je njene prvake obavezivao Opštecrnogorski zbor - “zbor sve Crne Gore”.

U tome je, dakle, razlika, zapravo zabluda i razmrsivo klupko kojem robuju i danas istorijska nauka i neumoljivo ideološki ostrašćena propaganda kada je u pitanju odnos političkih elita Srbije i Crne Gore prema fenomenu “srpstva”.

Da zaključimo:

Crnogorsko srpstvo, čim je bilo prepoznato u svom pravom, izvornom crnogorskom obliku, nije bilo dobrodošlo srbijanskom srpstvu, koje je od Načertanija imalo i uporno stvaralo uslove da Srbija ostvari pijemontsku ulogu u objedinjavanju Srba na svim prostorima prisutnosti.

Crnogorsko srpstvo ne uklapa se u takva nastojanja političke i crkvene elite Srbije, od vremena kneza Miloša i Njegoša, i zaludno će se pokrivati i prikrivati njihovim istinski značajnim oslobodilačkim naporima. U političkim shvatanjima, na žalost, ono se ograničavalo i svodilo na davanje duhovnog predvodništva Njegošu (ne znamo da li samo za njegova vakta), da bi, od proglašenja Crne Gore knjaževinom u državnopravnom smislu, taj politički prestiž Srbije bio i ostao za Crnu Goru pitanje biti ili ne biti. Na toj osnovi nastao je sav onaj kobni i zli politički osmišljavani propagandizam Obrenovića i Karađorđevića protiv Petrovića, koji se završio rušenjem Crne Gore i doma Petrovića 1918. Prema tome, Podgorička skupština nije ništa drugo do krajnji cilj odavno naručenog plana i konačno pronađenih aktera za izvršenje plana nestanka Crne Gore kao države i Crnogoraca kao naroda.

Crna Gora je opstajala po načelu - samo je slobodan čovjek dostojan tog velikog znamenja da je čovjek, a da bi to bio, mora imati, steći i ostvariti to putem države kao neophodne pretpostavke. Crna Gora je uvijek njegovala svoju svojnost i ona je važila i danas važi za sve njene građane. Njena posebnost smetala je samo onima koji su imali političke, vjerske i ideološke interese prema njoj kao prostoru i narodu koji su uključivali u svoje državnopravne projekte. Crna Gora se tome odupirala mačem i perom i, uprkos mnogim iskušenjima, pretrajala i opstala.

Otuda za vrijeme kojemu idemo u susret prikladno zvuče Njegoševe riječi: “Koje srce za svojnost ne tuče, zaludu se u prsa budilo.”

(Oktobar 2023)

( Akademik Đorđe Borozan )