Kako je rođena ideja emancipacije

U knjizi “Žena u istoriji Evrope” (s njemačko prevela Ljubinka Milenković) Gizela Bok je sabrala svoja višegodišnja istraživačka iskustva i znanja o evropskoj debati o rodnim odnosima i pružila iscrpan uvod u jednu od najvažnijih tema istorije kontinenta. Širina njenog pristupa omogućava čitaocu da upozna društvene, kulturne, pravne i političke uslove koji su činili okvir života žene (i muškarca u odnosu na nju) od srednjeg vijeka do danas. Uočavanjem suštinskih ideja i ideala žena, njihove percepcije odnosa između polova i borbe za građanska, politička i društvena prava, autorka ženama iz prošlosti omogućava da “dođu do riječi”. Posebnu vrijednost ove knjige predstavlja činjenica da u njoj nijesu iznijete samo diskurzivne politike, nego i mnogo toga što je činilo realnost žene u različitim istorijskim kontekstima.

Gizela Bok je bila profesor zapadnoevropske istorije na Slobodnom univerzitetu u Berlinu, autor je velikog broja monografija i članaka posvećenih istoriji žena, uključujući istoriju rodnih odnosa u modernim državama XIX i XX vijeka, zatim ženskom pokretu u Njemačkoj u vrijeme nacionalsocijalizma, materinstvu i drugim srodnim temama. Pored knjige “Žena u istoriji Evrope”, njeni najznačajniji radovi su “Frauen in Ancien Regime” (1992), “Rassenpolitik und Geschlechterpolitik im Nationalsozialismus” (1993) i “Die europaische Querelle des Femmes” (1997) koji je napisala zajedno sa Margaretom Cimerman.

Gizela Bock je studirala u Frajburgu, Berlinu, Parizu i Rimu. Doktorirala je na Slobodnom univerzitetu u Berlinu 1971. (o ranoj modernoj intelektualnoj istoriji u Italiji) i habilitirala na Tehničkom univerzitetu u Berlinu 1984. (Habilitacija je najviši postdoktorski akademski ispit, s kojim se dokazuje sposobnost za poziv univerzitetskog docenta (samostalnog predavača na fakultetu) i u mnogim evropskim zemljama je uslov za poziv univerzitetskog profesora, Prim. a.) Predavala je na Slobodnom univerzitetu u Berlinu (1971-1983) i bila profesor na Evropskom univerzitetu. Potom na Univerzitetskom institutu (1985-1989) u Firenci, Italija, na Univerzitetu u Bielefeldu (1989-1997), a zatim na Slobodnom univerzitetu u Berlinu. Penzionisana je 2007.

Tokom 1970-ih, Gizela Bok je bila aktivna u međunarodnoj kampanji za “plate za/protiv kućnih poslova” i bila je jedan od pionira u nastanku i uspostavljanju istorije “žena i roda”. Bila je suosnivačica Međunarodne federacije za istraživanje ženske istorije (1987). Najpoznatija djela Gizele Bok su njeni teorijski članci o rodnoj istoriji i knjiga “Žena u istoriji Evrope” (sva objavljena na mnogim jezicima).

Njena knjiga “Zwangssterilisation im Nationalsozialismus” (Obavezna sterilizacija u nacionalsocijalizmu), objavljena je samo na njemačkom jeziku (1986.) a bila je studija o 400.000 obaveznih sterilizacija izvršenih u nacističkoj Njemačkoj na “genetski inferiornim” muškarcima i ženama. Gizela Bok je ispitala istoriju sterilizacije u nacističkoj Njemačkoj u odnosu na počinioce, kao i na žrtve, i žene i muškarce. Pokazala je kako su tretman i iskustvo muških i ženskih žrtava bili slični i različiti, i tvrdila je da je nacistička rodna politika oblikovana nacističkim rasizmom baš kao što je nacistička rasna politika bila oblikovana po polu. Bok je takođe ispitala nacističku politiku sterilizacije kao sastavni dio režimske populacione politike, kao i uvod u nacistički genocid.

Knjiga “Žena u istoriji Evrope”, rasvjetljava razvijanje Evrope i njene šanse za uspjeh, a da pritom ne prećutkuje teškoće o koje su se njeni narodi spoticali na tom putu i još uvijek se spotiču. Ovdje se govori i o dostojanstvu čovjeka i dostojanstvu žene uzimajući u obzir i to što su crkveni oci pripisivali Evi krivicu prvog grijeha i poistovjećivali žene sa seksualnošću i grijehom. Tako na primjer za Tertulijana žene su bile “kapije djavola”, za Avgustina seksualnost van braka isto kao i ona u braku važila je za grijeh. Prema Jeronimu ljubav muškarca prema ženi bila je otjelovljenje zla i iskušenja. Ta ljubav nije smatrana usklađenom s ljubavi čovjeka prema Bogu a samim tim mislilo se da ugrožava spasenje muškarca. Tako se dolazilo do mišljenja da muškarci koji žele spasenje moraju da se čuvaju žena, a žene koje žele spasenje moraju se čuvati samih sebe. Tertulijan i Hrizostom su na pitanje - šta je žena - odgovarali dugim nizom poroka: “nužno zlo, neprijatelj prijateljstva, prirodno iskušenje, prijetnja za kuću, ugodna propast, priroda zla”.

U ovoj knjizi se kaže da era revolucija koja počinje 1776. u Sjevernoj Americi i završava se evropskim revolucijama iz 1848. nije uzdrmala samo politički već i rodni poredak. Te revolucije su bile od velikog značaja za žene. Isto tako i žene su imale veliki značaj za revoluciju. Razvoj događaja u Parizu umnogome se razlikovao od onih u drugim djelovima Francuske, pogotovo u drugim djelovima Evrope. Kako se navodi u knjizi, žene trećeg staleža, gotovo sve, na svijet dolaze bez imetka, a njihovo je obrzovanje - žalosno. Tako su primorane da rade razne poslove i da za bijednu naknadu zarađuju za hljeb. A ako su prijatne spoljašnjosti postaju plijen zavodnika i odlaze u Pariz gdje se njihova “sramota” lakše mogla prikrivati. Obrazovanje i socijalna pitanja bila su na prvom mjestu ženske kritike. Obrazovana žena zalagala se u korist siromašnih i nastupala kako u vjerskom tako i u antiklerikalnom duhu.

Autorka kaže da su Sankilote praktikovale učešće u političkom životu društva. (Sankiloti je bio pogrdan naziv za francuske revolucionare koji su nosili duge hlaće umjesto svečanih dokoljenki kakve su nosili aristokrate i viša klasa. Prim a.) Da su u tom cilju stvarana brojna udruženja, klubovi, pokreti. Nakon državnog udara 1799. ništa nije bilo bolje. Napredak je u cjelini bio težak i spor. Kada je Napoleon došao na čelo države on je u suštini samo zapečatio ono što su mnogi republikanci još mnogo ranije vidjeli kao poraz svojih ideja. Zapravo, Napoleon uopšte nije držao do ženskog građanstva. Napoleonov Građanski zakonik proglasio je bračnu moć konstitutivnim porodičnim principom i ti zakonski članovi javno su citirani prilikom građanskih vjenčanja koje je obično obavljao gradonačelnik. Oni su obavezivali muža da svojoj ženi pruži zaštitu, a da je žena dužna da bude poslušna svome mužu. U skladu s tim, bilo je na muškarcu da odredi mjesto zajedničkog života. Žena je uzimala njegovo državljanstvo. Sva imovina bila je pod kontrolom muža čak i ona koju je žena unijela u bračnu zajednicu. Bez muževljeve dozvole žena nije mogla donositi nikakve pravnovaljane odluke. Prema Krivičnom zakoniku iz 1810. godine za preljubu žena je strogo kažnjavana dok je za muškarca kazna bila minimalna i primjenljivala se samo onda ako bi se predavao ljubavnim strastima u zajedničkom stanu. Međutim, udate trgovkinje, ne samo u Francuskoj, bile su lišene svih tih pravila, kako ekonomija ne bi trpjela, međutim građanska sloboda ugovaranja važila je samo za njen posao a ne i za unutarbračne transakcije. Ovim odlukama razlikovalle su se dvije vrste privatnosti: muški privatni poslovi u kojima je muškarac uživao punu građansku slobodu i ženska privatnost u porodici gdje žena nije bila gospodarica niti ugovorna strana, već je muž gospodar i nosilac očinske moći nad djecom. Kao drugo, Kodeks je pravio strogu razliku između ženske privatnosti i muške javnosti. Takođe, taj zakon je obavezivao žene na republikansko-privatne vrline koje su se od muško-republikanskih razlikovale po svojim seksualnim konotacijama. Jedina važna tekovina revolucije u oblasti porodičnog prava bila je sadržana u odredbi koja je predviđala isto nasljedno pravo za kćerke i za sinove.

Početkom XIX vijeka prava žena počela su se mijenjati u odnosu na prethodni period. Već su se javljale kritike na zabranu ženskih klubova, a ukidanje bračne moći, očinske vlasti, a nešto kasnije i zabrana utvrđivanja očinstva postalo je za francuski ženski pokret najvažnija programska tačka.

Klasični ženski pokret XIX i ranog XX vijeka temeljio se na težnji promjene rodnih odnosa, na poboljšnju položaja žena u ekonomskom, socijalnom, političkom i kulturnom smislu, ne samo u odnosu na njihovu dotadašnju situaciju već i u odnosu na muškarce.

U knjizi “Žena u istoriji Evrope” autorka pravi opširne i korektne osvrte i na mnoge druge pokrete žena, a njih je u periodu od Srednjeg vijeka do danas bilo zaista puno. Mnogi od tih pokreta temeljili su se na težnji žena za sticanjem ravnopravnosti sa muškarcima. U nešto kasnijem periodu ti su se pokreti, potpomognuti i brojnim muškarcima, odnosili na rješavanje problema iz ne samo društveno-političkih, ekonomskih i kulturoloških već i iz mnogih drugih segmenata života, u čemu na kraju i uspijevaju. Samim tim potvrđuje se ispravnom i poznata maksima, da je istorija ljudske vrste nemoguća bez žena, uostalom, kao ni opstanak naše civilizacije.

( Vujica Ognjenović )