Mediteranski akordi

Vojo Stanić, stvaralac bezvremene mudrosti i dostojanstva, u vječitoj mladosti duha, gradi djelo koje daje boje i tonove vremenu i epohi. Pripada plejadi korifejskih autora koji su svojim djelom i ukupnim stvaralačkim angažmanom postali međaši u istoriji likovne umjetnosti i Crnu Goru uveli u savremene jugoslovenske, a time i evropske likovne tokove - proces započet već tridesetih godina XX stoljeća. Afirmisao se kao slikar primorskih magičnih ambijenata, blago-humorne atmosfere, sa karikaturalnim likovima - oriđinalima, psihološki portretiranim, sa platnima kojima daje osobenu grotesknu notu - gdje svako za sebe predstavlja ogledalo naših naravi i običaja, zajedno gradeći jedan bizaran svijet između sna i jave.

Stanić je završio Akademiju likovnih umjetnosti u Beogradu (1951), vajarski odsjek, u klasi profesora Alojza Dolinara. Na bazi skulptorskih kreacija (nastalih tokom tri godine, koliko se bavio vajarstvom), koje predstavljaju decidno fizionomisan izraz jednog integralnog opusa, kritika je ocjenila da se radi o autentičnoj vajarskoj pojavi. Osjećanje za volumen i plastično oblikovanje, diskretnost pokreta forme i lirsko-meditativni postupak, dominantni su elementi Stanićevih ostvarenja u skulpturi. Radovi koji se nalaze u Umjetničkom muzeju na Cetinju objektivacija su datog vajarskog izraza s elementima moderne ekspresije, a ni simbolička komponenta nije bez izvjesnog traga u njegovom djelu. Stvarao je, prije svega, milosna ženska tijela, koje kritika upoređuje s Kršinićevim mramornim skulpturama - punim “mekote i topline žive puti.” Senzitivnost i oblina udova, poza bez patetike i prefinjena stilizacija - uz dubok osjet za statuarnost i harmoničnu cjelovitost - odlike su njegovih figura karijatida, rađenih najvećma u kamenu, rjeđe u gipsu i bronzi.

Spomenik Jovanu Tomaševiću u Podgorici koncipiran u lapidarnoj formi i realizovan stilskom čistotom - “jedna je od najoriginalnijih spomeničkih skulptura u Crnoj Gori” i Stanićevo najznamenitije vajarsko djelo. Figura naturalne veličine sintetizuje fizičku sličnost s harizmom revolucionara i misaonošću intelektualca, tvoreći atmosferu pijeteta sugestivnije nego mnogi spomenički kompleksi dramatskog koncepta. Stvaralačkoj imaginaciji i razuđenoj mašti, te duhovno-intelektualnom habitusu Voja Stanića, skulptura ograničava nivo komunikacije, a forma i volumen uslovljavaju tok ostvarenja, i on beskompromisno raskida sa vajanjem.

Od stupanja na likovnu scenu, 1954. godine, moglo se naslutiti da je svijet boja njegova autohtonost i da izrasta jedna nadasve originalna i slojevita individualnost. Zapravo, izabrao je slikarstvo kao put što vodi ka “najvišem čovjekovom cilju, ka unutrašnjoj slobodi, ka čistoti, ka savršenstvu.” Skulptorsko oblikovanje figura, jasno identifikovano u radovima nastalim gotovo dvije decenije kasnije, jedini je preostali trag prvobitne vokacije.

Na ontogenezu njegovog samosvojnog likovnog izraza i tematsko-motivski prosede značajno je uticao život u Herceg-Novom, gdje ga je prirodna ambijentalnost fascinirala svakovrsnim bogatstvom kolorita, a njegovu introvertnu slikarsku prirodu, koja se manifestuje ekspresivnošću u karakteru ostvarenja, kompleksni društveni ambijent stvaralački je potakao. Sa prozora ateljea, koji gleda na rivu i ispred kojeg “svemir protiče”, ovaj “običan genije i rasipnik ljepote”, kao da razbira povijest bogova i znamenja ljudske prirode.

Stanić, mediteranski Jeronimus Boš, u maštovito-lirskim kreacijama, svetkovinama duha, predstavlja jedan uzbudljiv svijet, pun enigmatičnog i metaforičko-simboličkog značenja. Intimni ambijenti, skalini i vedute, mornari i brđani, jedrenjaci, pelivani i sladostrasnici, fešte i sijeste, domicili i stranci, raspolućene kuće sa filmski kadriranim scenama - dio su realnog svijeta koji autor prelama kroz prizmu sopstvenog tretmana makro i mikrokozma stvarajući čitav jedan univerzum. Likove podobne pričinama sna i primorski rekvizitarijum, u kontekstu magičnog realizma, kao da skicira iz svakodnevlja, s prozora ateljea, iz svoje kafane, svoga sokaka, ili iz lađe kojom često brodari. Mediteranski kolorit sa renesansnim arkadama i zvonicima, kiparisima i đardinima, lagunama i lađama, kao kulisom kontrapunktiranim motivima - učinio je da njegovo djelo predstavlja odu moru, iako marinistička komponenta nije dominanta njegove tematike. No, istina je da je more svojom primordijalnom ljepotom, čudesnim mijenama i nedostatnom snagom, riječju svojom mistikom i svojom erotikom, oslobodilo umjetnikova čula i na osoben način uticalo na njegovo slikarstvo.

U stripovanom likovnom sižeu, u pozitivnom smislu riječi, što je posljedica fabularnosti mašte, ima dosta smijeha i humora, ironije i sarkazma, datih u humaniziranoj dimenziji. Bez obzira na motive koje slika, najčešće u kontekstu pitoreskno-karikaturalnog svijeta svakodnevice (“mitologije običnog života”), sa potenciranim anegdotskim trenutkom, želi da razluči karakter zbivanja i da intuitivno spozna psihologiju likova što njegovom djelu daje notu intelektualnosti. Umjetnik je u superiornoj poziciji - vidi i iza slike - jer se iza vizuelne realnosti nalazi njegov subjektivan stav. Kada za temat ima istinski događaj, oblik umjetničke transpozicije ide do granica onostranosti. Takva nastojanja čine istinski spiritus movens njegovog stvaralaštva.

Minucioznošću minijaturiste stvara sugestivna platna, često malog formata, čija kompozicija predstavlja mozaičnost i integrisanost raznorodnih elemenata i motiva, često zasnovana na “pozorišnim efektima”, a sve to koegzistira osobenom logikom umjetnikove fantazmatike. U strastvenoj kontemplaciji stvarnosti, slikajući stanje duha datog podneblja, Stanić je stvorio originalno djelo jedinstvenog poetskog integriteta i postao klasikom crnogorskog slikarstva. Njegova umjetnost se, uslovno kazano, iskazuje u magičnom spoju brđansko-epskog atavizma i mediteranske senzualnosti. To su univerzalni elementi Stanićevog opusa, jednog od monumentalnih spomenika ljudskom duhu, i pored prepoznatljive tematsko-motivske lokalnosti.

Uistinu, hercegnovska riva predstavlja nepresušno vrelo inspiracije za ovog maestra. No, i pored hroničarsko-dokumentarističke crte, njegovo djelo nije puki dokument, likovno-poetska monografija primorskog grada jedinstvenih povijesno-kulturnih biljega. Njegove opservacije sežu mnogo dalje, a slikarska ingenioznost i sfere duhovnog istraživanja daleko prevazilaze nivo ilustrovanih replika. Doista, sve se pod njegovom rukom zaodjevalo duhom tajanstva i mašte. Stanićevi najraniji slikarski radovi, bez relevantnog uticaja plastične forme, sadrže reference koje će, uz vremenom određenu modifikaciju, postati nerazlučni dio autohtone likovne poetike uopšte, i egzistencijalnog i stvaralačkog kreda posebno.

Perceptivnost i razuđenost psiholoških motivacija, uz naglašeni senzibilitet, obilježavaju djela koja nose ton socijalne ozbiljnosti i izraz su umjetnikove emocionalne vezanosti za prizore iz života u određenom društvenom i vremenskom okviru. U čisto likovnom smislu, radove iz ovog perioda karakteriše akcenat dekorativnosti, realistički izraz s notom naivizma, jednostavni linearni efekti, te pastuoznost i sirova obrada jednog Van Goga - “ukletog slikara snažne senzualne prirode”, koji je znatno uticao na Stanića, najprije svojim spisima a potom svojim djelom. Poznata slika Volovi iz 1956, koja suštinski označava autorovu inauguraciju u sferu slikarstva, u sebi sintetizuje elemente početnih likovnih formulacija.

U ranim radovima, slikajući najčešće ljude in marginem, u elegično-melanholičnoj skali raspoloženja, koja se projektuje sumornošću tonaliteta, autor izražava humanu saglasnost sa patnjama i siromaštvom čovjeka. Gotovo jedinstvenu seriju, sljedstveno naznačenom konceptu, predstavljaju slika iz života lađara i ribara, brevijarium satkan od snova i nada, bonaca i nevera, sudbinskih usuda. Samotni ribar apatičnog lica, na svom trošnom čamcu podno svitog jedra, u rukama drži zdjelu bez jestiva ikakvog; u procesiji tužnoj, u lijesu podobnom barci - ribari nose preminulog druga; ukotvljene ribarice i živost brodara što se spremaju da lov love na morskoj pučini; lakokrili galebovi šestare nad starim morskim vukom dok odmara na obalnoj ponti - fragmenti su iz dijela kreacija datog tematskog kruga. U nizu varijacija, tako tipičnih žanr-prizora iz ribarskog životopisa, često anemičnih, Stanić je ostvario platna izuzetnog vitaliteta u svojoj jednostavnosti. Ima doze iskrenosti i sentimentalizma u ovim, samo naizgled prozaičnim scenama, slikanim bez sjenki i slobodnim tankim slojem boje - zarad njene ekspresivne funkcije. Posebno treba naglasiti slikarevu strast prema svakovrsnim moreplovnim lađama, prisutnim na mnogim slikama kao scenografski elemenat, ili, pak, kao mjesto događaja: jedrenjaci sa jednim ili više jarbola, trgovački i lučki čamci, barke sa veslima, leute i pasare, barkače sa ručnim i motornim pogonom, potvrda su poznavanja tipologije i elementarnih tehničkih karakteristika raznog brodovlja.

Stanić obrađuje i druge motive: pogrbljene penzionere, ispičuture u memljivim konobama, brđane. Folklorna potka je okosnica nizu radova osobene monumentalnosti koji znače evokaciju slikarevog djetinjstva, dinarskih predjela i ratnih dana. To su, uglavnom, likovni zapisi specifičnosti života u kontinentalnom dijelu Crne Gore - gdje je umjetnik proveo svoje mlađane dane. U pokadšto tragičnim motivima i opštoj korotnosti, osjećaju se duh i poruke nacionalnih eposa, Stanićeve omiljene literature.

Tronute starice u crnim odorama i arhaičnoj pozi - sa gorućim lojanicama i maramama u rukama - stražu straže nad kovčegom neznanog bojovnika. Crnogorska kapa na lijesu iznad krsta zamjenjuje junaka kome se ne zna grobni kamen. Ovi motivi, rađeni 1965. godine sivim tonovima i prigušenom bojom, prostorom datim kao podloga, na slici Pokajnice, iz konteksta su istorijskog nasljeđa koje determiniše etničku svijest i koje Stanić blago-humorno relativizira u nizu kreacija. Generalno, u etološkim predstavama sa slikama arhetipskim, osjeća se izvjesno parodiranje tradicionalnih epskih moralnih kanona i običaja. Nema romantičarskog zanosa i patosa u evociranim legendama i mističnim pripovijestima koje, tokom zimske idile, prepričavaju planinštaci. To nije izraz nihilističkog stava prema tradiciji, već njena demistifikacija realizovana određenom dozom duhovne frivolnosti.

Alegorične i sakralne teme odbrađuje, pak, latentnom paskvilom. Istjerivanje iz raja, platno iz 1975. godine interesantno je i po tome što Stanić, poput mnogobrojnih modernih umjetnika, citira obrazac - model iz povijesti likovnog govora, ostvarujući tako upitnu komunikaciju s prošlošću. On, naime, “citira” formu triptiha, koja je u istoriji umjetnosti često korišćena za prikazivanje biblijskih tema (sam Boš kao jedna od neospornih referentnih tačaka za Stanićevo stvaralaštvo, na primjer). Ali, način na koji je autor obradio biblijsku temu na ovom triptihu, po atmosferi profanosti i ritmu, prije asocira na sladostrasnu igru amorovaca iz neke vodviljske seanse nego na sudbinsko zbitije i pragrijeh čovjekov.

Stanićevo slikarstvo, kompleksno po svom karakteru, ne da se kategorizovati, smjestiti u okvir jednog likovno-tematskog izraza, a da se ne zapadne u puki formalizam. U vaskolikim analizama njegove poetike, paralelama i analogijama sa duhovnim prethodnicima, odnosno anatomiranja “kulturne memorije”, nalazimo identične konstatacije kojima se nastoji samosvojan i u likovno-istorijskom vidu značajan slikarski svijet definisati sa aspekta određene estetske kategorije. Obim je veliki: nadrealizam, moderni primitivizam, naivizam, narativnost, magični realizam i još mnoge determinante, koje samo potenciraju slojevitost i sublimiranost njegove likovne misli. Formirao se u periodu kada su apstrakcije predstavljale vladajuću vokaciju u našoj i evropskoj umjetnosti. Na apstraktne pravce i savremene tendencije ostao je posve imun. Shvativši da ne postoji receptura estetike, osobenost erudicijom i kritičkim duhom istražuje po bogatstvu drevne umjetnosti, apsorbuje izvjesne elemente, sintetizuje ih i transformiše u autentične sadržaje. Umjetničko iskustvo i formalni govor vuku korijene od starih majstora u jedinstvenom izboru: instrumentarij aluzivno-halucinantnih Bošovih vizija i Brojgelova sceničnost u nadrealno-alegoričnim prizorima, uz inkorporaciju segmenata srednovjekovnih fresaka i ikonopisačke tradicije, posebno bokeljske škole. Od umjetnika na ovom prostoru, jedino se s Krstom Hegedušićem može praviti komparacija u određenom vidu. Dokumentarnost, posebno u ostvarenju rustikalnih realiteta, jednostavna kompozicija sred koje se prepliću satirički, groteskni i nadrealni elementi, a nadasve Hegedušićevo stremljenje da spoji narodni duh i moderni slikarski izraz, podsticali su Stanićeva likovna istraživanja. Naznačeni iskustveni postupci, iz vremenski i prostorno različitih kulturno-duhovnih okvira, sjedinjeni bez sinkretizma, grade originalan estetski diktat.

Sa tog razloga, simplifikatorski djeluje sud koji, polazeći od evidentne epistolarne bliskosti s naivizmom, manifestovane prije svega metodom crtanja likova i fiziognomija uz stepen degeneriranja - koji asocira i na dadaistički postupak - sklonost ka detaljisanju, inverziju perspektive i ornamentiranost kreacija, svrstava Stanićevo slikarstvo u ravan modernog naivizma, potenciran u nizu kritičkih ogleda o njegovom djelu. Diletantsko-folklorni rad “naivnih”, koji se uglavnom identifikuje sa nepatvorenom i iskrenom umjetnošću, ukoliko nije transformisan u pomodni kič, suštinski je notiranje in vivo scena ljudskog bitisanja i istinskih emocija, ostvareno bez poznavanja akademskih načela. Pod plaštom verističke registracije spoljnog svijeta, nema etiologije događaja, poniranja u lavirint duše portretisanog, metaforičko-simboličkih kvaliteta... Stanić je, naprotiv, suptilni analitičar čije djelo ima osobeno misaono značenje proisteklo iz cjelovitog filozofskog sistema koji problematizuje dvije klasične sfere: antropološku i kosmološku, likovno transkribovane slojevitom fabulom, karakterizacijom likova, alegorijskim scenama i mnoštvom simbola, često tajnovitih, intenziviranih enigmatičnom groteskom kritičkih ili, pak, vizionarskih projekcija stvarnosti. Modernost koncepcije, očitovana u svim strukturalnim segmentima slike, svestrana kultura i zanatsko iskustvo, uz već naznačene umjetničke kvalifikative, izdvajaju Stanićevo djelo iz naivističkog koncepta. Ono je, zaista, paradigma originalnosti, a vascijeli identifikovani uticaji ne situiraju ga u epigonstvo, budući da su preuzeti elementi transformisani u nove vizije i vrednote. Razne pomodnosti i mnogi eksperimenti, vremenom uglavnom potvrđeni kao surogat izvornosti, nijesu se projektovali na djelo ovog dragovoljnog izgnanika u “provinciju”, ali oslobođenog duhovne provincijalnosti i tradicionalizma, jer je kao istinski autentikum znao da sačuva etičko-estetsku jedinstvenost. Te relevantnosti, kao i intimna vodilja kreativnog čina, najadekvatnije iskazana Bodlerovom sentencijom: “Umjetnik nikom nije odgovoran osim sebi... Sam je sebi kralj, sveštenik i Bog”, uz ranije akcentovanu činjenicu o egzistencijalno-inspirativnom ambijentu kao značajnom podatku o umjetniku, bitne su za cjelovito valorizovanje entiteta njegove umjetnosti.

(Nastavak naredne subote)

( Niko Martinović )