Poklanjanje polnih ćelija samo na papiru
U Srbiji postoji Banka reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona i tu se mogu darovati jajne ćelije ili spermatozoidi. Nema dovoljno donora koji se sami javljaju da daruju materijal, te je sklopljen ugovor sa nekoliko banaka iz Španije, Danske i Češke
Rana menopauza, loš kvalitet jajnih ćelija, azospermija, nasljedne bolesti... realnost su u životima žena i muškaraca i neki od razloga zbog kojih ne mogu da začnu prirodnim putem, ali ni kada se podvrgnu nekom od postupaka medicinski potpomognute oplodnje (MPO).
Tada im se preporučuje doniranje jajnih ćelija ili spermatozoida. U Crnoj Gori, donacija spermatozoida i jajnih ćelija predviđena je još prvim zakonom koji tretira liječenje steriliteta, iz 2009.
Novi Zakon o MPO izglasan je krajem 2021, u međuvremenu, donijeto je više pravilnika, među kojima i pravilnik kojim se bliže uređuje doniranje. O doniranju, međutim, još niko ne govori u praksi. Propisima je predviđeno da se jajne ćelije ili spermatozoidi mogu pokloniti hetero parovima, odnosno spermatozoidi ženama bez partnera.
Isti je slučaj i u susjednoj Srbiji, gdje je prva banka reproduktivnih ćelija otvorena 2019. godine, na Ginekološko-akušerskoj klinici (GAK) Kliničkog centra. Zbog nedovoljnog broja donora koji se sami javljaju da daruju svoj materijal, država je 2022. potpisala ugovore sa bankama iz Španije, Danske i Češke, pa program doniranja zasad funkcioniše zahvaljujući uvezenom materijalu.
“Vjerujemo da će se uskoro i to promijeniti. Još nije prošla ni godina, ali su se bolnice dobro snašle i organizovale”, kaže u razgovoru za “Vijesti” molekularni biolog-embriolog Mia Četnik, saradnica u timu dr Zorice Crnogorac iz Specijalne ginekološke bolnice “Genesis” iz Novog Sada.
Govoreći o kandidatima za doniranje, ona pojašnjava da to mogu da budu žene koje nemaju jajne ćelije, koje imaju smanjenu ovarijalnu rezervu ili jajne ćelije lošeg kvaliteta, žene koje nemaju jajnike, ali imaju matericu…
“Žene koje preuranjeno uđu u menopauzu, ali i žene koje nemaju partnera. To su i muškarci koji imaju dijagnozu azospermija”, kazala je Četnik za “Vijesti”.
Upotreba darovanog reproduktivnog materijala jedna je od opcija i za žene i muškarce koji su nosioci određene nasljedne bolesti i imaju predispoziciju da dobiju potomstvo koje će ih naslijediti.
“Ukoliko je neka nasljedna bolest koja nije u standardnim testiranjima donora, uvijek se bankama može naglasiti čega su pacijenti nosioci i potražiće se i testiraće se potencijalni donor i na nju”, pojašnjava Četnik.
Uslovima za procjenu podobnosti i odabir davalaca polnih ćelija, tkiva i embriona, koji postoje u svim državama gdje postoji mogućnost doniranja, definisani su kriterijumi koje donor mora da zadovolji i vrste analiza koje mora da obavi prije nego daruje svoje reproduktivne ćelije.
U Crnoj Gori ti uslovi definisani su pravilnikom iz januara (Službeni list 5/2023).
Sagovornica “Vijesti” pojašnjava da je uloga embriologa u tom postupku da prikupi donirane ćelije, vrši odabir i potom ih obrađuje i priprema za krioprezervaciju (zamrzavanje).
“Pošto mi u zemlji nemamo te postupke, naši embriolozi dobijaju pripremljen zamrznut materijal i oni ga odmrzavaju”, kazala je ona.
Da bi mogli da uđu u postupak vantjelesne oplodnje sa darovanim reproduktivnim ćelijama, pojašnjava ona proceduru iz susjedne Srbije, parovi ili žene bez partnera moraju da dobiju saglasnost komisije u čijem su sastavu embriolog, ginekolog, pravnik i psiholog.
“Nakon toga, recipijenti analiziraju sajtove svih banaka sa kojima naša država ima ugovore. Sajtovi i opcije koje nude su slične”, rekla je ona.
Visina, noja očiju, krvna grupa...
Prema riječima sagovornice “Vijesti”, pacijenti obično ostavljaju svoje podatke i za njih se biraju donori najpribližniji njima.
“Unose svoje karakteristike, kao što su visina, boja kože, tip kose, boja očiju, krvna grupa i slično, nakon čega se sistemski izvrši ponuda prema paru i to svih donora koji odgovaraju karakteristikama koje su unesene. Svaki par može detaljno da pogleda osobine ponuđenih donora. Neke banke doniranih reproduktivnih ćelija pružaju mogućnost i pregleda fotografije donora kada je bio dijete, kao i nivo obrazovanja.
Količina dostupnih informacija o donorima je u skladu sa zakonskom regulativom svake države u koju materijal stiže”, pojašnjava Četnik.
Nakon uvida u podatke o donorima, dodaje ona, par ili žena bez partnera se odlučuju koga će da izaberu.
Prema riječima Četnik, uloga embriologa sa doniranim, ne razlikuje se od one u postupku sa sopstvenim polnim ćelijama.
“Embriolozi odmrzavaju reproduktivne ćelije, vrše fertilizaciju jajnih ćelija, kultivaciju embriona, njihov odabir i plasiranje u kateter za embriotransfer”, pojašnjava ona.
Kada u državi u kojoj žive mogu da obezbijede donaciju, kaže Četnik, to za parove i žene bez partnera znači jednostavniju proceduru na maternjem jeziku.
“Bez putovanja, kao i finansijske olakšice, pogotovo ukoliko država omogućava i besplatne postupke preko nacionalnog programa”, dodaje ona.
Sagovornica “Vijesti” kazala je i da su u Srbiji, prije nego je odobrena donacija, rađene ankete kako bi se čulo mišljenje opšte javnosti o tome.
“Važno je govoriti na tu temu, objasniti ljudima za koga i zašto je primjenljiva donacija i razjasniti sve nedoumice. Potencijalnim donorima treba obezbijediti sve neophodne odgovore na pitanja, a možda im i približiti razloge zašto je značajno biti donor i koliko se time može pomoći drugima. Takođe, bitno je odabrati i pravo vrijeme za uvođenje nečeg sličnog u državu prvi put. Ukoliko to nije slučaj, uvođenje može imati posljedice po pacijente kojima je donacija jedina opcija i oni mogu biti stigmatizovani. Samo jasnim i tačnim informacijama možemo unaprijediti društvo”, poručila je Mia Četnik.
Sve anonimno i bazirano na želji da se pomogne
Kao što je to slučaj u Crnoj Gori, i u Srbiji je donacija anonimna i za davaoca i za primaoca, i za doniranje se ne dobija novac.
“Donacija u Srbiji je jedan na jedan, odnosno ćelije se daruju samo jednoj ženi, tj. paru. Ako nakon završenih postupaka nemamo živorođeno dijete, reproduktivne ćelije davaoca se mogu upotrijebiti za postupke vantjelesne oplodnje sljedećeg para, odnosno žene. U slučaju da dođe do rađanja djeteta darovanim ćelijama, preostale reproduktivne ćelije davaoca se mogu upotrijebiti isključivo za ponovljeni postupak kod istog para, žene”, pojasnila je Četnik.
Davalac, dodaje ona, nema pravne ili druge obaveze, ni prava prema djeci začetoj i rođenoj upotrebom darovanih reproduktivnih ćelija niti embriona.
U vezi sa tim što je doniranje isključivo altruistički čin, ona je rekla da bi možda trebalo razmisliti “o nekoj odgovarajućoj nagradi za one koji se odluče na ovakav plemenit čin”.
“A da to ne uključuje sticanje materijalnog bogatstva”, kazala je Četnik.
( Damira Kalač )