"Aurora" Balše Brkovića je prozračje klasičnog i porodičnog romana

Roman “Aurora” Balše Brkovića svojevrsno je prozračje klasičnog i porodičnog romana, što je bila i autorova namjera, kazao je na promociji kojom je u Podgorici u petak veče otvorena tradicionalna manifestacija Decembarska umjetnička scena DEUS 2023.

Svojim novim romanom Brković priča priču o jednom drugom vremenu, o Podgorici, interesantnim likovima i dešavanjima kojima je umješno odškrinuo vrata imaginacije, ali i promišljanja o prošlom... Tražeći markere koji nose veće značenje, istakao je, roman je i priča o građanskom (samo)organizovanju. Pritom, Brković to radi suptilno i krajnje realno, bez veličanja onih koji obično važe za nosioce svijesti o potrebi za promjenom u društvu koja se, ipak, oduvijek, javlja u mislima “običnog” ili takozvanog malog čovjeka.

Pisac i književni kritičar Marinko Vorgić prepoznao je upravo važnost angažovanih djelova romana, “jer u svakom slučaju to je jedna opservacija koja nam i dalje odjekuje iz prošlosti”... Ipak, govoreći o “Aurori” on se fokusirao na formalno-strukturalni dio ističući da je i sa tog aspekta ovaj roman od velike važnosti za savremenu crnogorsku i književnost uopšte.

“Počeću onim što mi se čini jako utemeljenim, a to je da se ovdje radi o jednom izuzetno disciplinovanom romanu. U pitanju je roman koji je pisan vrlo promišljeno i roman kome je autor, poetski osviješćen, bio namjeran da ostavi interakciju između samog sadržaja i tih strukturalnih formi djela. Od broja poglavlja do veličine tih poglavlja, ovaj roman funkcioniše u preciznom, promišljenom, poetski osviješćenom prosedeu”, primijetio je Vorgić.

Za razliku od brojnih autora koji pišu pod nadahnućem, Vorgić primjećuje da se u ovom romanu prepoznaje svijest i želja, ali i neophodna disciplina, te neprikosnoveno književno umijeće neophodno za stvaranje jedne takve velike i bitne književne forme.

“Mislim da je ovaj roman bio i te kako potreban, upravo zbog te poetske osviješćenosti i disciplinskog pristupa samom pristupu pisanja romana”, konstatuje Vorgić.

Političar, dugogodišnji diplomata i publicista Miodrag Lekić kazao je da mu se roman mnogo dopao i da je uživao čitajući, a da se u njemu oslikava i umjeće Brkovićevog pisanja...

“Bio je potreban veoma ozbiljan rad da bi nastao ovaj roman, imajući u vidu istorijsku dimenziju romana koja zahtijeva da se savladaju fakti, bilo je potrebno imati i jaku imaginaciju, autofikciju, a onda i majstorski spojiti fakte i fikciju, što je legitiman književni postupak”, ocijenio je Lekić.

Autor je kazao da je izazov bio veći s obzirom na to da je ovo njegov prvi roman koji se ne dešava u vrijeme pripremanja i pisanja kojem može doprinijeti određeno iskustvo, već 1932. godine. Tako je bilo neophodno provjeravanje detalja i činjenica, ali i pažljivo kombinovanje sa fikcijom.

Grad i duh grada i vremena

Gradonačelnica Podgorice Olivera Injac je na otvaranju programa navela da joj je posebno zadovoljstvo što 31. izdanje manifestacije DEUS počinje promocijom romana “Aurora” Balše Brkovića kojim autor čitaoce vraća u Podgoricu tridesetih godina 20. vijeka, dok se veliki dio radnje dešava upravo u Kuslevovoj kući.

I zaista, rjetkost je, ali i kuriozitet da se o knjizi govori na mjestu koje je važno za njenu radnju i koje autor oživljava i romansira tako da se može smatrati i zasebnim likom plodonosnim za sopstvenu priču. To je “Aurora” doživjela na promociji u okviru Festivala internacionalnog alternativnog teatra FIAT 2023. u septembru, i sada, što svemu daje poseban šmek. I Miodrag Lekić ocijenio je da je nije bilo boljeg načina da se realizuje predstavljanje romana, a Brković otkrio da ga takve situacije i prate...

“S jednom knjigom mi se desilo da mi lik iz tog romana uruči jednu nagradu, a sa ovom knjigom mi se dešava da se promocija odvija u prostoru u kome se odvija i dobar dio romana, jer ovo je u mom romanu kuća inžinjera Iva Nestera, dakle, tog jednog lika koji je spiritus (duh) moje i cijele te priče i jedne građanske ekipe koja hoće da napravi čudo neviđeno i da osnuje šahovski klub - s kim drugo nego sa Rusima koji su, otprilike, četvrtina likova u romanu. Sve to je bilo izuzetno zanimljivo i bila je to inspirativna postavka za pisanje”, rekao je Brković.

Posebna dimenzija “Aurore” je grad. Grad kao epicentar kulture i civilizacije, građanstva i građanskog duha, pa i samoorganizovanja, o kojem je autor govorio.

“Ovo je i roman o gradu”, konstatuje Vorgić i dodaje da “Aurora” oslikava konstrukciju grada tridesetih godina, ali su određene konstrukcije prisutne i u samom djelu.

“Ta funkcionalizacija grada i prostora prerasta u neku vrstu karaktera i međusobne interakcije, što jeste bitno. Balša to izmješta u realistički prosede čime i sam sebi kao autor pravi neku vrstu otežavajućih okolnosti... Cijeli roman se odvija u jednoj vrsti pomjeranja iz samog realnog prostora i Podgorica u ovom romanu, definitivno se može reći, pluta između realnog i imaginarnog prostora. To je utisak koji se ne možda stiče na prvo čitanje, ali kada pročitate sve, vidite tu autorovu namjeru”, kaže Vorgić.

Brković dodaje da je “njegova” Podgorica potpuno drugačija od onoga što bi bila Podgorica smještena u starovaroški kontekst i, kaže, vjerovatno nema mnogo veze sa realnom Podgoricom, ali to i nije obavezno za pisca.

Pored živopisnih likova, važnih i značajnih događaja, prisutan je i humor, ali i promišljanje i diskusija na mnogobrojne, tada aktuelne, društveno-političke teme.

“Ima puno zanimljivih detalja. Tako, na primjer, dvojica Podgoričana razgovaraju i jedan pita drugog: ‘Šta misliš, bogati, o ovom Hitleru?’, što govori da se i o tome u Podgorici razmišljalo te 1932. godine, koja je po mnogo čemu važna... Zbog toga je ovaj skok nazad u istoriju još i više fascinantan. Fascinantno je da smo upravo u kući jednog od glavnih junaka koja je takođe posebno opisana”, priča Lekić i otkriva da je i sami kraj romana u vezi sa jednim od najljepših arthitektonskih zdanja u Podgorici...

“Tridesete godine su i te kako bile bitne godine, neke tranzicione godine. Tako i u romanu imamo jasan ideološki sukob koji se naslućuje i dešava”, dodaje Vorgić...

Feminističan, krimi, emancipujući...

Brković je objasnio zbog čega je radnju smjestio baš u to vrijeme, a jedan od razloga je bilo uvođenje značajnih likova - Milovana Đilasa i Radovana Zogovića, ali i mnogih drugih koji se pojavljuju, (Savić Marković) Štedimlija, mitropolit Dožić, čuveni šahista Bora Kostić, pa i Tin Ujević, ali i mnogih drugih stvarnih ili izmaštanih, koji doprinose kreiranju duha i atmosfere stare Podgorice, drugačije od one koja se obično prikazuje i/ili zamišlja, a među njima su i takozvani bijeli Rusi, emigranti, intelektualci...

Njihovo prisustvo, smatra Lekić, nedovoljno je obrađena tema, velika i značajna iz više aspekata, a ponajviše sa istorijskog stanovišta.

“Izgleda kao nešto sporo, ali u vazduhu se i te kako osjeća jedan duh vremena i promjena koje će doći. Ovaj roman počinje usporeno, a vrlo je dramatičan u stvari, svim tim likovima čije se sudbine ukrštaju, vrlo različitim... Ovo je istorijski roman koji opisuje razne likove, ideje, strujanja i tako dalje. Naravno, pruža pažnju i likovima koji su postojali, koji su u kombinaciji fikcije i fakata, a među njima se izdvajaju Đilas i Zogović, koji se kreću u interesantnim pasažima. Oni su pisci i revolucionari koji tek dolaze... Kada bih izdvojio samo jednu dimenziju romana, onda bi to bila istorija, što je, po mom mišljenju posebno značajna dimenzija”, rekao je Lekić.

On je dodao i da ovaj roman može da se ocijeni i kao feminističan, jer su ženski likovi prisutni u njemu, autentični i značajni, a tu je i šah, osnivanje šahovskog kluba i, upravo, ženske sekcije kluba... Pored šaha koji daje posebnu crtu i likovima i samom romanu, tu su i fudbal, muzika, politika, književnost, muško-ženski odnosi, gradski “oriđinali”...

“Šah je bio idealan da uključim Ruse u čitavu ovu priču. S druge strane, ta priča o šahu je bila okvir za priču o emancipaciji koju šah donosi, kao i priča o nekoj vrsti građanske organizovanosti. Naravno, i ta ženska dimenzija romana je meni (bila) jako važna. Ne bježim od toga da je ovo i feministički roman, koliko muškarac može da napiše feministički, a to mi i prija...”, priča Brković.

U svoj toj, naizgled, idili, različitim događajima koje donose trenutke uzbuđenja, prisutan je i kriminalistički element koji Vorgić opisuje kao značajan. On upoređuje “Auroru” sa prethodnim Brkovićevim romanima koji su takođe bili povezani za Podgoricom.

“Prvenstveno su ‘Privatna galerija’ i ‘Paranoja u Podgorici’ na neki način bili romani o gradu, ali ta dva romana imaju svoje tamne valere, mnogo njih, za razliku od ovog”, priča Vorgić i podsjeća da se u “Aurori” u jednom momentu pojavljuje ženski leš, što sa književnog aspekta doprinosi romanu, jer se, objašnjava on, klasično pripovijedanje uvijek strukturira oko smrti.

“Sve ovo o čemu sam govorio, dakle idilični život, suživot između Rusa koji su se ovdje potpuno utopili u domaće stanovništvo koje sa njima potpuno u saglasju sarađuje, i ne samo što prave šahovski klub, već i provode večeri u Čitaonici, uopšte ta interakcija koja se dešava, prilično je idilična... I odjednom imamo pojavljivanje tog ženskog leša u Momišićima, nakon čega se osjeća da se pripovijedanje zgušnjava. Tu dobijamo jedan žanrovski krimi momenat... Jako je dobro izveden zaplet, a što je još važnije, još je bolje izveden rasplet, što uvijek biva veći problem piscima. Od tog momenta, roman dobija i jedan drugačiji ton, iako se sve te druge stvari i dalje odvijaju. Prostor, broj poglavlja, šah, struktura, sve to negdje korespondira jedno sa drugim i vidljiva je interakcija između struktura i formalnih stvari”, navodi Vorgić.

Intrige koje su ostale slute nastavak

Brojna publika vidljivo je uživala u lijepoj književnoj večeri koju je Brković uveličao čitajući odlomak iz “Aurore” kojim je dodatno zainteresovao buduće čitaoce... Lekić je otvorio i novo poglavlje romana - nastavak.

“Ovaj roman, vjerujem, ali i dajem zadatak Balši, imaće svoj nastavak... Biće to neka podgorička hronika koja će nesumnjivo pružiti književni i estetski doživljaj, kakav je i ova knjiga, u duhu vremena... Jer, vidi se da je kocka bačena. Ona nije pala”, poručio je Lekić radoznao i zainteresovan za splet Brkovićeve fikcije i istorijskih fakata (u Podgorici) nakon 1932. godine kada se i u Crnoj Gori, ali i u svijetu dešavaju razne promjene i ubrzanja...

“Što se tiče nastavka, zasad samo razmišljam o tome, ali nije nemoguće, budući da su neke intrige ostale”, nagovijestio je Brković.

A pošto je Balša Brković prije svega pjesnik, kako je sam istakao, književno veče je zatvoreno njegovog pjesmom “Crno igralište”...

Ambivalencije, problemi i dileme našeg vremena

Recenzent Aleksandar Bečanović zapisao je da “Aurora” po mnogo čemu predstavlja vrhunac autorove romaneskne avanture.

Podsjećajući na njegove prethodne romane “Privatna galerija”, “Paranoja u Podgorici” i “Plaža Imelde Markos”, Bečanović opaža da su motivi, teme, detalji, koji su prisutni u njima, već doživjeli izuzetan stepen kreativne realizacije, a ovdje dodatno stilizovani i obogaćeni...

“Zbog čega ‘Aurora’ može da funkcioniše, čak i u nekom naknadnom osvrtu, kao tačka u kojoj se briljantno sustiču glavne autorske preokupacije, dok je prepoznatljiva piščeva narativna pozicija - koja majstorski spaja ‘lakoću’ pripovijedanja i ozbiljnost izvučenih poenti - još zrelija i preciznija”, naglašava Bečanović.

Brković čitaoce vodi na uzbudljivo putovanje u prošlost koja se desila ili u onu prošlost koja je mogla da se desi, ističe Bečanović i dodaje da autor kao pouzdan vodič koristi narativne strategije koje kao da je preuzeo iz posebno inspirativnih šahovskih partija.

“Kao i prethodna tri romana, i ‘Aurora’ je roman o Podgorici, o gradu koji Brković uvijek profiliše kao topos koji stoji na granici mitskog i realnog, dovoljno stvaran da identifikujemo njegove konture i likove, dovoljno fantastičan da shvatimo da, ipak, iza svega stoji piščeva deskripcija, vizija i imaginacija. No, za razliku od ‘Privatne galerije’ i ‘Paranoje’ koji su smješteni u savremenu Podgoricu, ‘Aurora’ gleda unazad u Podgoricu iz tridesetih godina prošlog vijeka..., a istovremeno nam pisac ostavlja i dovoljno indikativnih tragova da zapazimo iste one ambivalencije, probleme i dileme koji su karakteristične za naše vrijeme”, primjećuje Bečanović.

( Jelena Kontić )