"Asteci", studija Džordža Vejlanta: Porijeklo, uspon i pad jednog naroda

Knjiga “Asteci” Džordža Vejlanda (objavila izdavačka kuća Utopija, preveo Nikola Radosavljević) govori o Astecima, narodu koji je imao svoje moćno carstvo na prostoru današnje srednje Amerike, o njihovom porijeklu, razvoju njihovog društva, a potom i padu. Knjiga je napisana u 16 poglavlja i u njima su obrađeni najznačajniji podaci astečke civilizacije od kojih su neki, iako dosta važni, bili u velikoj mjeri zapostavljeni ili čak i nedovoljno poznati. Na početku knjige autor kaže da je doseljavanje ljudi iz Evrope u taj dio američkog kontinenta imalo veliki značaj, pogotovo politički, ali je ipak, doseljavanje stanovnika iz Azije, koje je bilo više vjekova prije nego što su Evropljani doplovili do obala Amerike, imalo isto tako važan, ako ne i još važniji značaj. Američki Indijanci su zapravo doseljenici iz Azije i kaže se da nije bilo njih veliko je pitanje da li bi se Evropljani doseljavali na tlo Amerike u onom broju i na onaj način na koji se to inače događalo.

U knjizi “Asteci” Džordž Vejlant kaže da su Asteci u 11. vijeku naselili Meksiko došavši sa sjevera američkog kontinenta i za manje od jednog vijeka razvili su jedinstvenu civilizaciju. U knjizi je prikazana neobična istorija njihovog porijekla, uspona i pada. Džordž Vejlant je podrobno opisao osnove astečkog društvenog sistema i hijerarhije, pravni sistem, obrazovanje. Takođe, detaljno je prikazao njihov duhovni univerzum, bogove, vjerovanja, kalendar, umjetnost. Opisujući svakodnevni život astečkog naroda, autor je pred čitaocima oživio ovo zapostavljeno ali izuzetno zanimljivo doba.

Asteci su bili moćan indijanski narod koji je u 15. i 16. vijeku vladao velikim carstvom na prostoru današnjeg južnog Meksika. Bili su narod iz grupe Nahuatl-govornika koje je sebe nazivalo imenom Mexica. Sebe su označavali i kao Culhua-Mexica, povezujući se s Culhuacánom, središtem najciviliziranijeg naroda u dolini Mexica. Ime Tenochca (Tenočki, Tenochcas) dobili su prema svome središtu Tenochtitlán.

Asteci su zapravo bili konfederacija, savez koga su činila tri nezavisna plemena, a svako pleme unutar konfederacije bilo je nezavisno u onome što se odnosilo na lokalnu samoupravu. Svako pleme imalo je savjet poglavica i glavnog ratnog poglavicu, ali su prema vani djelovala kao jedan narod pod zajedničkim astečkim imenom. Ova plemena bila su: Tenočki, Tezkukanci (Acolhua) i Tlakopanci. U izboru vrhovnog astečkog ratnog poglavice učestvovala su sva 3 astečka plemena.

Osnovna politička jedinica Asteka sastojala se od grupe ljudi koji su živjeli u jednom gradu i izdržavali se obrađivanjem zemlje, ali i dankom koga su uzimali od svojih vazala. Na čelu države bio je nasljedni poglavica koji je bio ujedno i sveštenik.

U knjizi “Asteci” autor kaže da je cio toltečko-ćićimečki period obilježila invazija koju su plemena različitog porijekla izvršila na Meksičku dolinu. Tu se jasno navodi da je ovaj period bio obilježen i postepenim širenjem dominacije pripadnika ovih plemena koja su starosjediocima nametali svoju kulturu i svoj način života.

U periodu od 1426 - 1520. godine konfederacija ta tri plemena Asteka bila je u stalnim ratovima na prostoru od doline Mexica do Pacifika. Na kraju je to veliko carstvo palo 1519. godine pod naletima španskih osvajača koje je u posljednje vrijeme predvodio Hernan Cortes i time znatno proširio Špansko kolonijalno carstvo u Novom svijetu. Na području Meksika danas živi oko 750.000 potomaka Asteka i pretežno se bave poljoprivredom ili rade kao industrijski radnici.

Religija je predstavljala složen politeizam zasnovan na slavljenju prirode, ali imali su jedog boga (ili čak više njih) koga su izdvajali i smatrali ga značajnijim od drugih bogova. Ipak, najznačajniju ulogu u vjerskom životu Asteka imao je Huitzilopochtli, bog rata. Tonatiuh je bio bog Sunca pa su suncu prinosili čak i ljudske žrtve. Imali su Asteci i boga kiše i još neke druge bogove, ali svakako treba pomenuti i Quetzalcoatl-a, Pernatu Zmiju koji je bio dijelom bog, a dijelom kulturni heroj. Smatran je bogom-prosvetiteljem koji je širio kulturu i nauku. Po njihovom vjerovanju ipak je samo izrada tonalpoualjija (svetog kalendara) mogla da omogući da božanske sile u svoj svojoj moći pomažu čovjeku. Za posebne vjerske obrede Asteci su izrađivali kamene kutije u kojima su čuvali i spaljivali ljudska srca. Ove kutije izrađivali su od okamenjene vulkanske lave, a njihovu unutrašnjost, kao i spoljašnost, ukrašavali su raskošnim reljefom na kojem su bili prikazani simboli boga kome je žrtva bila posvećena. Neke od kamenih vaza u obliku tijela orla koje su Asteci nazivali kuaušikalji izrađivane su sa takvim zanatskim umjećem da spadaju u ono što u našoj civilizaciji označavamo terminom “lijepe umjetnosti”. Autor u knjizi “Asteci” kao značajno umjeće tadašnjih majstora pominje i veliku kružnu posudu prečnika dvije stotine četrdeset i visine sedamdeset pet centimetara, čiju je izradu naručio astečki nezavisni car Tisok. Ta posuda je pravi spomenik monumentalnih razmjera i pogrešno je nazvana - Žrtveni kamen.

U knjizi “Asteci” Dordž Velant govori i o ekonomiji Asteka. Kaže se da su ekonomija domaćinstva i ekonomija plemena u cjelini mogle da obezbijede hranu, sklonište, oruđa i odjeću i sve drugo što su potrebovali njihovi članovi. Astečka ekonomija bila je jednostavna, kao i organizacija njihovog društva. Karakterisala ju je fleksibilnost, sposobnost da se brzo mijenja i prilagođava novim okolnostima, potrebama društva i uslovima života stanovništva. Zemlju su obrađivali zajednički svi članovi zajednice, ali jednim dijelom i njihovi robovi.

Astečka država imala je prihod i od danka koga su Asteci uzimali od pokorenih naroda. Često je ovaj danak naplaćivan u hrani i sirovinama, ali ponekad i odjećom za ratnike, svešteničkom odorom, pokrivačima, grnčarijom i drugim zanatskim proizvodima. Roba prikupljena na ovaj način dijeljena je svim članovima zajednice.

Trgovina i manufaktura takođe su imale značajnu ulogu u ekonomiji Asteka. Zapravo, kod Asteka nije bilo trgovine u klasičnom smislu, nego su svaki peti dan održavali sajmove. U velike gradove slivala se masa ljudi iz raznih krajeva donoseći poljoprivredne proizvode i rukotvorine. Platežno sredstvo bile su vrećice kakaa, s određenim brojem zrnevlja, ili komadići kositra rezanih u obliku slova T. Ova trgovina vodila se dijelom i trampom ili zamjenom.

Njihova manifaktura bila je na nivou ručne izrade predmeta za svakodnevnu upotrebu. Trampa je bila zastupljena u velikoj mjeri jer u to vrijeme novac nije postojao. Kao sredstvo plaćanja nekad su koristili i zlatni prah i srpaste noževe od kovanog bakra. Za Asteke veliku vrijednost imalo je i drago kamenje, pogotovo žad. Zlato za Asteke nije imalo značaj kakav je ovaj dragocjeni metal imao za pripadnike zapadne civilizacije.

Značenje imena Asteka nije razjašnjeno, a sam izraz izvodi se od riječi Astlan, legendarne zemlje njihovog porijekla koja se nalazila negdje na sjeveru ili sjeverozapadu kontinenta. Neki naučnici njihovo ime prevode kao ‘white land’ (ili bijela zemlja). Postoji i pretpostavka da je ime Atlantskog okeana također došlo od njihove riječi “atl”, što označava “vodu”, pa bi prema toj teoriji Asteci bili potomci stanovnika Atlantide, koji su nakon katastrofe uspjeli doći do Meksika i tamo izgraditi novu civilizaciju.

Svoj svijet Asteci su nazivali “svijet, Zemlja Tenočka”, a vladar je nosio titulu “Gospodar svijeta”. Zakoni su bili objavljivani i zapisivani slikovnim pismom. Bili su strogi. Ubistva i preljube kažnjavali su smrću.

Asteci su svoju djecu školovali u posebnim školama zvanim calmecac. Školovanje i odgoj djece bio je jedan od glavnih zadataka astečkog sveštenstva. U calmecacu se omladina pripremala za život, tu su se upućivali u tajnu pisma, narodnu tradiciju, religiju i nauku. Iz ovih škola odlazili su uz velike ceremonije. Najsposobniji su, uz preporuku odlazili na odgovorne položaje.

Mnogoženstvo se dozvoljavalo, ali se vjerojatno ograničavalo samo na bogatiju klasu. Asteci nijesu imali kastinski sistem, ali postojalo je ropstvo. Trgovina robljem smatrana je kod Asteka časnim zvanjem.

Običaj je bio da sin nastavi zanimanje svoga oca. Ove zanatlije udruživali su se u neku vrst cehova. Zanat je uživao osobito poštovanje.

Zemljom je, prema Diegu Duranu, upravljao kraljevski savjet na čelu sa kraljem bez čijeg se mišljenja nije moglo ništa odlučiti. Naziv položaja koji je imao Montezuma II bio je teuctli (ratni poglavica) ili kao član savjeta zvao se tlatoani (govornik). (Montezuma II bio je deveti a ujedno i posljednji nezavisni astečki vladar koji je 1503. godine izabran za vladara. Njegova vladavine kao nezavisnog vladara, privedena je kraju padom astečkog carstva 1519. godine. Prim a.)

Zemlja je kod Asteka pripadala calpullima (neki to smatraju klanovima; ili plemenima), svaki calpulli sastojao se od više callija (ili domaćinstava). Od ovog prinosa plaćali su porez državi i sveštenstvu. Dio calpullijske zemlje pripadao je calpulliju, i bio je razdijeljen po domaćinstvima, ali i prema potrebama. Zemlja koju calli obrađuje nasljeđivala se s oca na sina, a u slučaju izumiranja porodice vraćala bi se calpulliju.

Asteci su imali, a imaju i njihovi potomci danas, vrstu plovećih vrtova (na jezeru Xochimilco) poznatih kao “plutajuća polja cvijeća”. Na njima su seljaci uzgajali razne kulture koje bi barkama odvozili na tenočtitlansku tržnicu. Između chinampasa nalazili su se plovni kanali (oko 170 km. ukupne dužine) kojima se roba u barkama mogla odpremati. Danas ovi kanali još postoje a služe za vožnju dokonim turistima. Pleme koje je nekada živjelo u području jezera Xochimilco zvalo se Xochimilca. Ovo pleme bilo je podložno Astecima. Glavni ratarski alat bio je štap za kopanje, na njihovom jeziku poznat kao coa.

Oni su proizvodili jedno piće od kakaa i vanilije koja je rasla u primorskim predjelima Meksika. To piće zvali su chocolatl, bilo je pjenasto, a uzimalo se hladno. Zbog toga Astecima danas zahvaljujemo za čokoladu.

Asteci su usvojili sistem pisanja (logografsko, odnosno pojmovno) koje je u središnjem Meksiku bio u upotrebi najmanje hiljadu godina. Kada su Asteci u ranom 15. vijeku pokorili susjedne države prihvatili su njihovo pismo. Danas nemamo preživjelih astečkih dokumenata koji su porijeklom iz doba prije Kolumba, većina sačuvanih nastala su tek nakon španskog osvajanja. Postoji samo par “kodeksa” iz regije Puebla. Ovaj isti stil mogao bi biti izvor astečkom pismu koje se sastoji od obojenih sličica (glifova). Ostali sistemi pisanja su silabičko, piktografsko, ideografsko i alfabetsko.

Asteci su imali svoj kalendar, ustvari dva kalendara. Jedan je bio ritualni, imao je 260 dana i zvao se tonalpohualli. Bio je podijeljen u 13 perioda po 20 dana. Drugi sunčani xiuhpohualli imao je 365 dana. Ovaj kalendar dijelio se na 18 mjeseci po 20 dana. Ovome se treba pridodat i 5 dana nazivanih nemontemi. Svakih 52 godine poklopili bi se datumi kalendara, tada su nakon “pet nesretnih dana” priređivali “Novu vatrenu ceremoniju”. Kalendar Asteka bio je bazaltni kamen težak 25 tona i promjera 3,7 metara ili 12 stopa. Pronađen je 1790. godine i smješten u Antropološkom muzeju u Meksiku.

Da bi došli do ratnih zarobljenika Asteci, a izgleda i neki njihovi susjedi, organizovali bi ratne pohode zvane “rat cvijeća”. Prema hronikama, na inauguraciji najratobornijeg astečkog vladara Ahuitzotla žrtvovano je 80.000 zarobljenika. Asteci su ljude žrtvovali prilikom mnogih prigoda, kao ustoličenja vladara, ili posvećivanja hramova. Obred su vršili sveštenici na vrhovima hramova, na žrtvenom kamenu. Zabijanjem noža od vulkanskog stakla u prsa, iščupali bi žrtvi srce i bacili ga u vatru. Ove vatre stalno su gorjele pred idolima.

Udove bi odsijecali i davali narodu za gozbu, trupla bi bacali psima. Prema drugoj verziji (Precott) sveštenici bi predali tijelo žrtvovanog onom ratniku koji ga je zarobio. On bi tada priredio gozbu na koju bi pozvao svoje prijatelje.

( Vujica Ognjenović )