Ljudska prava i slobode između oportunizma i ideala

Međunarodni dan ljudskih prava, 10. decembar, pruža nam priliku da se podsjetimo na važnost i potrebu zaštite ljudskih prava i sloboda. Prije svega, ljudska prava i slobode predstavljaju organski dio međunarodnog javnog prava i, stoga, dijele njegove inherentne karakteristike koje se, uglavnom, odnose na činjenicu da je međunarodno pravo instrument izražavanja i usklađivanja partikularnih interesa država kao izvornih i primarnih subjekata. Upravo je današnje stanje ljudskih prava i sloboda u svijetu potvrda davne konstatacije švajcarkog sudije Stalnog suda međunarodne pravde, Maksa Hubera, da je međunarodno pravo sistem normi koje države donose, uspostavljaju među sobom ali i krše i odlučuju da li će da primjenjuju ili ne. Međunarodna ljudska prava i danas imaju politički karakter, budući da se, s jedne strane, po pravilu, ostvaruju i odnose na državu, i, s druge strane, da predstavljaju idejni i normativni izraz onoga što bi međunarodna zajednica i njene članice - države trebale da budu a nisu.

Koncept ljudskih prava i sloboda rezultat je (sve)vjekovne istorije sukoba i stalnih društvenih (političkih) promjena koje su pratile čovječanstvo, a svoj savremeni vid duguje tragediji koju su donijeli Prvi i, posebno, Drugi svjetski rat čiji korijen nalazimo u evropskoj misli 19. i 20. vijeka. Stradanje preko 4 miliona Indijanaca u Sjevernoj Americi za vrijeme dolaska Evropljana predstavlja, po riječima Noama Čomskog, prvi praroditeljski grijeh američkog društva. Istu sudbinu doživjelo je i autohtono stanovništvo Srednje i Južne Amerike. Stradanje Jermena u Turskoj, Holokaust, Aparthejd, kambodžanski genocid, masakr na Tjenanmenu, građanski rat u bivšoj Jugoslaviji, rat u Siriji i brojni ostali slučajevi predstavljaju svjedočanstvo da se narod brže fanatizuje nego vaspitava - fanatizam je ostatak varvarstva. Da je čovječanstvo oduvijek bilo razumno, ističe Artur Šopenhauer, istorija ne bi bila dugačka hronika gluposti i zločina.

Ideja zaštite ljudskih prava i sloboda predstavlja ideju humanističkog viđenja čovjeka i svijeta u kojem živi, odnosno civilizacijski odgovor na istoriju ljudskih odnosa. Izgradnja poslijeratnog svijeta 1945. godine istrgla je pitanje ljudskih prava i sloboda iz isključive nadležnosti država, tj. ljudska prava dobijaju univerzalni i internacionalni karakter. Međutim, njihova lista i sadržina ostala je van međunarodno-javnog poretka oličenog u Povelji UN zbog interesa pobjedničkih sila. Naime, takvo stanje stvari išlo je, između ostalog, u prilog Velikoj Britaniji i Francuskoj zbog kolonija, SSSR-u zbog tzv. Gulaga, a SAD zbog svoje de facto i de iure rasne diskriminacije. Takođe, tome su sekundirali i razlozi pluraliteta viđenja i shvatanja ljudskih prava i sloboda, tj. neslaganja kapitalističkih, komunističkih i ostalih režima. Hoc loco, istoričarka Lin Hant konstatuje u svojoj knjizi Inventing Human Rights: A history da je koncept ljudskih prava i sloboda produkt kulturne tradicije Zapada i da kao takva nisu istinski univerzalna, tj. moraju se shvatiti i iz drugih kulturnih tradicija, prije svega Afrike i Azije. Bez obzira na to, UN stavile su sebi za cilj unaprijeđenje i podsticanje poštovanja prava čovjeka i osnovnih sloboda za sve bez obzira na rasu, pol, jezik ili vjeru (vidi član 1. stav 3. Povelje) čija realizacija je u velikom broju slučajeva opterećena političkim oportunitetom i odnosom snaga.

Ono što nije učinjeno na osnivačkom zasjedanju UN u San Francisku 1945. godine dovelo je do formiranja Komisije od 18 članova kojoj je stavljeno u zadatak da izradi Međunarodnu povelju o ljudskim pravima. Istorijske datosti uslovile su da Komisija krene u izradu pravno neobavezujućeg dokumenta, pa je tako na današnji dan 1948. godine usvojena Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima u palati Šajo u Parizu i proglašena Rezolucijom Generalne skupštine UN 217 (III). Recimo, delegacija SAD je tom prilikom eksplicitno navela da Deklaracija nije međunarodni ugovor, dakle, pravno obavezujući akt. Interesantno je da je Jugoslavija bila jedna od 8 suzdržanih država prilikom glasanja (za je bilo 40, bez protivnih glasova). Nesporno je da su glavni kreatori - Kanađanin Džon Peters Hamfri, Elenor Ruzvelt iz SAD, Francuz Rene Kasin i ostali - idejnu podlogu našli u američkoj Deklaraciji o nezavisnosti iz 1776. i francuskoj Deklaraciji o pravima čovjeka iz 1789. godine koje su predstavljale prekretnicu u borni za slobodu, jednakost i pravdu.

Deklaracija u svojih 30 članova jemči kako prvu generaciju prava (građanska i politička) tako i drugu generaciju (ekonomska, socijalna i kulturna prava). U članu 1. stoji da se sva ljudska bića rađaju slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima. Član 28. ističe da svako ima pravo na društveni i međunarodni poredak u kojem prava i slobode objavljeni u ovoj Deklaraciji mogu u potpunosti da se ostvare. Međutim, poredak u kome Deklaracije može u potpunosti da se ostvari ostao je, s jedne strane, u pravnoj manjkavosti akta (deklaracije su u principu pravno neobavezni akti), i, s druge strane, u ambijentu hladnoratovskih tenzija i ideoloških podjela. Odredbe Dekracije su 1966. godine pretočene u pravno obavezujuće akte kroz dva međunarodna ugovora - Pakt o o građanskim i političkim pravima i Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. Razdvajanje građanskih i političkih prava od ekonomskih, socijalnih i kulturnih rezultat je sukoba interesa Istoka i Zapada koji za praktičnu posljedicu ima nejednakost pravne snage, tj, Pakt o građanskim i političkim pravima konstituiše pravne obaveze u momentu stupanja na snagu za države ugovornice (vidi član 2), a PESKP obavezuje ugovornice na preduzimanje mjera koje treba da dovedu do postepenog stvaranja uslova za primjenu ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, tj. obaveze utvrđene ovim Paktom su programske prirode (vidi član 2). I regionalni međunarodni okvir karakteriše dihotomija - Evropska konvencija (1950) jemči isključivo građanska i politička prava, dok su prava druge generacije unutar Savjeta Evrope uređena Evropskom socijalnom poveljom (1961) koja ima drugačiji pravni režim u odnosu na Konvenciju.

Univerzalna deklartacija predstavlja temeljni akt u materiji ljudskih prava i sloboda, a njene odredbe našle su svoje mjesto u seriji međunarodnih instrumenata i unutrašnjih akata (ustava, zakona i sl.). Može se zaključiti da je njenim donošenjem pojeninac iz statusa objekta krenuo ka statusu subjekta prava, na kojem, u kontekstu međunarodnog prava, još uvijek nije stigao, a pitanje je i da li će ikada stići. Ipak, nadu u tom pravcu daje Evropska konvencija i njena longa manus - praksa Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu, čime se opet koncept ljudskih prava izdvaja iz svoje univerzalnosti i veže za Evropu. Tako bi se izgubio iz vida onaj opšti (zajednički) standard i ideal Deklaracije koji treba da postignu svi narodi i sve nacije svijeta.

In fine, postavlja se pitanje da li je gore navedeno samo puka slučajnost istorijskih dešavanja ili se tu krije nešto drugo? Naime, vladavina prava još uvijek nije stala na mjesto vladavini politike (sile) kako in foro interno tako i in foro externo. Rješenje se krije u borbi pojedinca - svakog od nas - protiv svojih vlastitih ograničenja, jer istinska legitimnost, legalnost i podjela vlasti, tj. izvornost, univerzalnost i neotuđivost ljudskih prava i sloboda u permanentno političkim organizacijama kakve su država i međunarodna zajednica ne mogu biti ostvareni zbog nesavršenosti čovjeka, tj. društva i svijeta u kojem živi. Ne zaboravimo riječi jednog od začetnika univerzalnih ljudskih prava, Tomasa Pejna: Moja zemlja je svijet, čovječanstvo predstavlja moje zemljake, a činiti dobro je moja religija.

Autor je doktorand pravnih nauka i odbornik CIVIS-a u SO Bar

( Miloš Rajović )