Borba za monopol nad sjećanjem

Nauka je nekada polazila od toga da je nacija ona zajednica koja ima zajedničku teritoriju, jezik, religiju i istoriju. Kada je ova definicija počela da se preispituje ukazalo se na to da gotovo ni jedna nacija ne živi na zaokruženoj i jasno ograničenoj teritoriji. Navodili su se primeri koji su pokazivali da pripadnici iste nacije mogu govoriti različitim jezicima, kao na primer Švajcarci, kao i da istim jezikom mogu govoriti različite nacije, kao što je slučaj sa engleskim, nemačkim, španskim… O tome da pripadnici iste nacije često pripadaju različitim religijama nije potrebno ni govoriti. Onda su se, od kraja osamdesetih, pojavile nove teorije, koje su naciju definisale kao zamišljenu zajednicu, u kojoj je imaginarno mnogo snažnije i važnije od bilo koje realnosti. Zahvaljujući tome, i istorija je prestala da važi kao integrišući faktor nacije. Nove istoriografske škole krenule su od nove premise: nije istorija ta koja povezuje naciju, već zajedničko sećanje.

Šta je zajedničko sećanje? Ako znamo da je istorija disciplina koja naučnim metodama analizira istorijske izvore, kako dolazimo do zajedničkog sećanja? Kako ono nastaje, ko je taj koji ga formuliše? Teoretičari se slažu da je sećanje rekonstrukcija prošlosti u funkciji sadašnjosti. Sadašnjost određuje šta ćemo pamtiti iz prošlosti, ona je ta koja pravi izbor događaja kojih se treba sećati, ona ih interpretira, nudi lekcije koje treba zapamtiti. Sadašnjost diriguje prošlosti kao nekom orkestru, kako je to slikovito opisao Italo Zvevo. Zbog toga je sećanje uvek politički proces. Nema sećanja izvan socijalnog okvira.

U čemu je razlika između istorije i sećanja? Da li su to samo dve faze odnosa prema prošlosti? Da li najpre postoji sećanje na neki događaj, pa onda ono preraste u istoriju? Ili obrnuto? Ne, ništa od toga. Istorija i sećanje su suprotnosti, pisao je Pjer Nora, jedan od pokretača proučavanja kulture i politike sećanja. Sećanje je satkano od emocija i strasti, ono je afektivno, sakralizuje uspomene. Istorijska nauka je sekularna, naučna, kritička i racionalna. Sećanje stalno ponavlja prošlost u sadašnjosti, dok je istorija drži na distanci i fiksira u vremenu u kome se dogodila. Sećanje je apsolutno, istorija je relativna. Istorija je kao hemija, sećanje kao alhemija; istorija je astronomija, sećanje astrologija, kaže drugi veliki francuski istoričar Žak Le Gof. Istorija traži sličnosti i kontinuitete, sećanje traži posebnosti i diskontinuitete. Sećanje ne vidi promene i faze u prošlosti, za istoriju su upravo one ključne, kaže Jan Asman. Ovaj nemački egiptolog kaže i da je za sećanje sve jedinstveno i neuporedivo, dok je za istoriju sve univerzalno i podložno poređenjima. Za istoriju prošlost je završena, za sećanje ona ne prolazi, ona je deo sadašnjosti, pisao je Filip Žutar. Sećanje se odvojilo od istorije, postalo je vrednost po sebi. Jedina veza između istorije i sećanja je u tome što istorija kao nauka proučava sećanje, kao odvojeni entitet.

Gde su tu udžbenici istorije? Mislim da je i ova knjiga dokazala početnu hipotezu da udžbenici istorije nisu proizvod istoriografije, već da su oni jedan od nosilaca sećanja. Oni su “otporni na uticaj istoriografije”, kako je to elegantno napisao Stefano Petrungaro. Da nije tako, ne bi se mogli drugačije objasniti svi “zaboravljeni” ili “dopisani” podaci koji su analizirani u ovoj knjizi, kao što ne bi bilo moguće ni toliko menjati tumačenja prošlosti kao što se dogodilo tokom poslednjih sto godina u srpskim školskim knjigama. Zbog toga možda nije dovoljno reći da su udžbenici istorije samo puki nosioci sećanja. Oni su, kako kaže Snježana Koren, “primarni instrument prenošenja službeno sankcionisanog sećanja”.

Zbog toga su udžbenici opasni. Učenici sigurno neće naučiti sve što u njima piše. Još će manje zapamtiti. Ali, uz druge nosioce politike sećanja, udžbenici učestvuju u formiranju socijalnog okvira pamćenja iz kojeg proističe pamćenje svakog pojedinca. Usudila bih se da kažem da su udžbenici možda i najvažnija karika u kreiranju ovog okvira, jer su direktan proizvod države. To je državno odobrena politika sećanja, a država, kako kaže Jelena Đureinović, nema konkurenciju kada je proizvodnja sećanja u pitanju. Borba za monopol nad sećanjem je borba za moć, a u toj borbi država je neprikosnoveni pobednik.

Država je ključni tvorac politike istorije, koja se, kako kaže Magdalena Najbar Agičić, nalazi u istoj ravni sa politikom zdravstva, politikom poljoprivrede, rudarstva… Zbog toga je analiza politike istorije istovremeno i analiza državne politike, tačnije same države. Politika istorije nam detektuje da li je država autoritarna, jer isključuje i zabranjuje pluralnost sećanja ili je demokratska, jer to podstiče. Da li je njena identitetska politika zatvorena, isključiva i nacionalistička ili nije. Ako zaista to sve možemo da vidimo iz politike istorije jedne države, da li je ova knjiga pomogla da iz tog ugla sagledamo istoriju Srbije u dugom trajanju od Balkanskih ratova do danas? Ako jeste, kako ta istorija izgleda? Razmišljanja o tome biće ovde izneta na tri nivoa - promene činjenica, promene u konstrukciji identiteta i promene u filozofiji istorije.

Promene na nivou činjenica i njihovih tumačenja u srpskim udžbenicima istorije objavljivanim od 1913. do 2021. godine, potvrđuju tezu da su oni potpuno zavisni od trenutnih političkih potreba sadašnjosti. Zbog toga je bilo moguće da se u nekima od njih ne pomene činjenica da se “večni neprijatelj” Turska borila na istoj strani sa Srbijom u Drugom balkanskom ratu. Tako je u prvim udžbenicima objavljenim u socijalizmu preskočen ceo Drugi balkanski rat, da se ne bismo zamerili tada prijateljskoj, socijalističkoj Bugarskoj. Zbog uticaja trenutnih političkih interesa bilo je moguće da se u udžbenicima objavljivanim u vreme postojanja Jugoslavije pronalaze hiljadu godina dugi procesi koji su tobože neminovno vodili njenom stvaranju, da bi, posle raspada zajedničke države, moglo sve to da se poništi i da se kaže da jugoslovenske ideje u Srbiji nikada nije ni bilo. I činjenice o Drugom svetskom ratu doživele su potpunu promenu. Tako je posle 2000. godine u udžbenicima moglo da piše da su partizani bili ti koji su sarađivali sa okupatorom i vršili zločine, dok su četnici prikazani kao antifašisti. I činjenice o četničkoj kolaboraciji sa Nemcima i zločinima su “zaboravljene”. Šta tek reći o tome kako je u poslednjih sto godina prikazivan Gavrilo Princip, koji je od jugoslovenskog rodoljuba u međuratnim udžbenicima, u socijalističkom periodu postao napredni omladinac, da bi danas bio srpski junak.

Tako dramatične manipulacije istorijskim činjenicama ne bi bile moguće da su udžbenici deo istoriografije. Svi ovi primeri dokazuju da su oni deo vrlo promenjivog zajedničkog sećanja, direktan rezultat državne politike istorije. Ali, oni su i više od toga. U mnogo čemu oni su bliži književnoj fikciji nego istorijskoj nauci. Jer, kako objasniti da je posle raspada Jugoslavije Prvi svetski rat prikazan kao srpski poraz ako ne uticajem Dobrice Ćosića? Isto je i sa Drugim svetskim ratom. I on je u udžbenicima prikazan kao srpski poraz, između ostalog i pod uticajem književnih dela koja su u javnost uvela revizionističke narative i Srbiju vezala za četništvo. Kako ne primetiti da činjenice iznete u udžbenicima često izgledaju kao da su preuzete iz Knjige o Milutinu Danka Popovića, a ne iz postojeće istoriografske literature?

Ali, u ponekim slučajevima podaci koji se mogu naći u udžbenicima čak nisu ni iz književnosti. Stefano Petrungaro je primetio da su noviji hrvatski udžbenici suviše pod uticajem javnog diskursa. Prevedeno na direktniji jezik, mogli bismo reći da su srpski udžbenici bliži današnjem tabloidnom novinarstvu, kafanskim ili slavskim razgovorima o prošlosti. To vidimo iz opisa mnogih događaja analiziranih u ovoj knjizi, pre svega onih najnovijih. Iako o ratovima 90-ih postoje mnoge naučne knjige i iako o njima imamo dostupnih istorijskih izvora više nego o Drugom svetskom ratu, ti događaji prikazani su onako kako ih predstavljaju naslovne stranice vlastima bliske žute štampe. I to ne samo zbog toga što se od činjenica navode samo one koje odgovaraju “našoj strani”, već i zato što je jezik kojim su pisane lekcije sasvim nalik na onaj sa novinskih kioska. Na primer, u većini najnovijih školskih knjiga piše da je Zorana Đinđića ubio kriminalni Zemunski klan, iako je dokazano i na sudu presuđeno da su atentat izvršili pripadnici Specijalnih antiterorističkih jedinica.

Na drugom nivou je pitanje identitetskih formula koje se prenose preko nastave istorije. Budući da se, uz geografiju i maternji jezik, istorija u dokumentima Ministarstva prosvete vodi kao identitetski predmet, posebno je važno analizirati ovaj nivo zloupotreba prošlosti. I to ne samo zato što školske knjige utiču na nove generacije i formiraju ih, već zato što su istovremeno odraz politike i ideologije vremena u kome su udžbenici nastali. Drugi deo ove knjige posvećen je upravo identitetskim pitanjima. Slika koja se dobija iz ove analize krajnje je zabrinjavajuća.

Više puta je u ovoj knjizi ponovljeno da su porazi za naciju važniji od pobeda. Oni su ti oko kojih se homogenizuje zajednica, oko kojih se “zbijaju redovi”. Analiza načina na koje su predstavljene pobede i porazi u srpskim udžbenicima u toku poslednjeg veka pokazala je da je sa pojavom nacionalizma u politici istorije došlo do dramatičnog preokreta. Od pobedničkog narativa, koji je sa ponosom krasio sve generacije školskih knjiga objavljenih od vremena Balkanskih ratova do devedesetih godina 20. veka prešlo se na gubitnički narativ. Zbog nacionalističke potrebe da se stvori psihološka osnova za revanšizam, udžbenici istorije su, od devedesetih godina 20. veka, počeli srpsku istoriju da prikazuju kao niz poraza i propuštenih prilika. Takvo prikazivanje prošlosti posledica je promene odnosa prema Jugoslaviji, koja se, u dominantnom narativu, od vekovnog sna pretvorila u noćnu moru i tamnicu naroda. Ako je Jugoslavija od najveće srpske pobede postala najveći poraz, onda je i cela savremena istorija dobila taj gubitnički preliv.

Ono što dodatno zabrinjava je što je poraz u udžbenicima prikazan kao traumatičan poraz. Trauma se stalno obnavlja, parališe društvo i ne dozvoljava mu da iz toga stanja izađe. Trauma je subverzivna i osvetnička, pa Alaida Asman zaključuje da preobraćanje traume u čast, umesto u dostojanstvo, blokira razvojnu mogućnost društva. Zarobljeno društvo je neosetljivo za patnje drugih, ono je narcisoidno, vidi samo sebe, gubi vezu sa realnošću. Takvo društvo iskrivljeno tumači i prošlost i sadašnjost i budućnost, najčešće u ključu teorija zavera, koje ga opsedaju, pa nije u stanju da vidi izlaz iz duboke krize.

Isti rezultat se dobija i analizom slike heroja i žrtava u srpskim udžbenicima istorije. Heroji, kao i pobede, neophodni su za podizanje nacionalnog ponosa i samopouzdanja, ali su žrtve daleko upotrebljivije za nacionalnu mobilizaciju. One bude sažaljenje i empatiju, zahvaljujući njima se lakše podižu snažne emocije. Ova knjiga je pokazala da je u toku poslednjih 110 godina u srpskim udžbenicima bilo svega - i stalnog govora o žrtvama i herojima, i smena na mestu vrhovne žrtve, i dramatičnih promena na mestu glavnih zločinaca. Ali, ovde je posebno zabrinjavajući prelazak sa herojske na samoviktimizujuću sliku prošlosti, što je rezultat prevladavanja nacionalističke ideologije, sve većeg zatvaranja i samoizolacije. Taj paranoični i samosažaljivi način čitanja sopstvene istorije krajnje je opasan, jer identifikacija sa žrtvama razvija osećaj ugroženosti, podstiče naciju da bude stalno spremna za odbranu, ali i za napad. Biti žrtva oslobađa od svih etičkih normi, žrtva ne može biti kriva. I sve joj je unapred oprošteno.

Treći važan pokazatelj identitetskih politika su načini na koje su prikazani “drugi”. Poglavlje ove knjige posvećeno “prijateljima” i “neprijateljima” pokazalo je još jednu izrazito zabrinjavajuću sliku. Od Jugoslavije, zemlje koja se ponosila svojim vezama sa susednim narodima i celim svetom, koja je bila promoter miroljubive koegzistencije i vođa Trećeg sveta, stigli smo do Srbije, koja danas, sudeći po školskim knjigama, vidi sebe kao zemlju okruženu neprijateljima. Ta ksenofobična i paranoidna slika, koja je postepeno nastajala u toku poslednjeg veka, naglo pogoršanje je doživela posle pobede nacionalističke ideologije i sa dolaskom Slobodana Miloševića na vlast. Od tada do danas su kao “neprijatelji” prikazani i narodi koji su činili Jugoslaviju. Zatim svi zapadni narodi. Zatim i Rusi, odnosno Sovjeti, koji su prešli na stranu “neprijatelja” zbog snažnog antikomunizma u poslednjim generacijama srpskih udžbenika, u kojima je čak i oslobođenje Srbije u Drugom svetskom ratu prikazano kao okupacija. U jednom od najnovijih udžbenika iz spiska “prijatelja” nestali su i Crnogorci. I oni su se u udžbenicima objavljenim posle 2021. godine priključili narodima koji Srbima čine zlo.

Ovakva slika prošlosti potvrđuje tezu Ernesta Renana da naciju povezuje pogrešno razumevanje prošlosti i mržnja prema susedima. Ali, u srpskim udžbenicima istorije objavljenim posle devedesetih godina ova mržnja se proširila i na druge narode, što još jedanput svedoči o tome da su udžbenici bliži javnom diskursu o prošlosti nego naučnim rezultatima, jer ovako paranoidne slike prošlosti nema ni u jednoj naučnoj studiji. Ona je posledica ksenofobnog nacionalističkog zatvaranja od vremena Miloševića do danas, nerazumevanja spoljnog sveta i anksiozne začaurenosti srpskog društva koje je, kako je govorila Latinka Perović “ispalo iz istorije”.

Na kraju, kakvu filozofiju istorije možemo da vidimo analizirajući načine na koje je predstavljena prošlost u školskim knjigama? Pored svih manipulacija činjenicama, prikrivanja, selekcije ili namernih faktografskih grešaka u udžbenicima je vidljivo i paranaučno tumačenje istorije. Radi se, u prvom redu, o načinima na koje se predstavlja tobožnje kretanje istorije. To kretanje prikazano je na teleološki način. U nekim slučajevima se tvrdi da se istorija ponavlja, kao kružno kretanje, večno vraćanje istog. Taj pogled na istoriju je deterministički, po njemu je budućnost unapred određena, “istorija će se vratiti”.

Slično je i sa drugim teleološkim pristupom, po kome istorija ima cilj. Ona je i u takvom viđenju prikazana kao determinisani, zadati put, samo što njeno kretanje nije ciklično već pravolinijsko. Ovaj cilj se ideološki definiše, pa samim tim i menja. U vreme Kraljevine Jugoslavije u udžbenicima je prikazivano kao da je 1200 godina duga istorija imala jedan jasan cilj - stvaranje Jugoslavije. Svo to vreme, sve prepreke i svi događaji kao da su bili tu samo da bi se dodatno učvrstio ovaj cilj. U socijalističkoj Jugoslaviji, ovaj cilj je bio komunistički poredak, stvaranje besklasnog društva i odumiranje države. Posle raspada Jugoslavije i sloma socijalizma, ostao je samo jedan cilj - nacionalna država. Istorija će zaobići ili preskočiti sve prepreke, nadvladati propuste i pogrešne odluke i dovesti do države u kojoj će živeti naša nacija.

Treća vrsta autoritarnog pristupa istoriji u školskim knjigama je njeno prikazivanje kao prirodne pojave. Na taj način se najčešće govori o ratovima. Oni su prikazani kao letnje oluje, koje počinju lokalno ali se onda razbuktaju i prošire, same od sebe. Kaže se da oni “izbijaju”, da se “prelivaju”, “rasplamsavaju” ili “razbuktavaju” ili zahvataju neke teritorije, kao da je u pitanju požar. Đacima se ne objašnjava da je rat komplikovana i skupa stvar, da ga neko priprema i planira, organizuje i finansira, pokreće, snabdeva… I u ovom narativu istorija izgleda kao neminovnost, kao što su to pojave u prirodi.

Sva tri načina opisivanja istorije su deterministička, fatalistička i nedemokratska. Deterministička i fatalistička jer je istorija prikazana kao sila koja ima zacrtan tok, tok koji postoji nezavisno od ljudi, kojim vladaju zakoni slični mističnoj višoj sili. Stvara se utisak kao da istorija upravlja ljudima, a ne oni njom. Zato su ovakva tumačenja istorije dubinski nedemokratska. Ona polaze od toga da pojedinci i društva ne utiču na istorijske događaje, pa da samim tim nemaju ni odgovornosti za njih. Kao “izvršioci istorije” oni ne polažu račune. U takvom sistemu verovanja građani gube želju da učestvuju u političkom životu, što je osnova defetizma i poznate izjave da “ionako ništa ne možemo promeniti”. Kako Karl Poper pokazuje, takvo viđenje najbolja je osnova zatvorenog društva, onog koje rađa autoritarne poretke, jer se “vođa” neminovno pojavljuje da bi sproveo nalog “istorije” i narod srećno doveo do “cilja”.

Istorija nije ništa od svega toga. Ona nema cilj, nikuda ne odlazi, pa se ne može ni vratiti. Ona je dinamičan tok na koji utiče niz procesa dugog trajanja prepletenih brzim političkim događajima u kojima grupe, društvene elite i pojedinci donose odluke. Pokazano je u ovoj knjizi i koliko je teza o istoriji kao identitetskom predmetu manipulativna. Ova teza poništava istoriju kao nauku i svodi je na vrstu civilne religije, koja se ne sme preispitivati. Jer, “zbog istorije smo ovo što smo”. Samo - zbog koje istorije? Jer, dijametralno suprotna tumačenja prošlosti prikazana u ovoj knjizi nedvosmisleno dokazuju besmislenost takve tvrdnje. Ili nam se i identitet takođe dijametralno menjao sa svakim zaokretom u interpretaciji istorije? Time je potvrđeno i to da naciju ne čini zajednička istorija, već zajedničko sećanje, ono za koje je ovde rečeno da je u potpunosti izraz sadašnjih političkih potreba. To dalje znači da je i konstrukcija identiteta samo izraz ovih istih dnevnih potreba, odnosno da čvrstog, stabilnog, stalnog i temeljenog nacionalnog identiteta nema.

Složenost i mnogoznačnost istorije nije lako dočarati na skučenom prostoru nastavnih programa, ali bi za početak bilo dovoljno prikazati mišljenje različitih strana o jednom događaju ili pojavi. Prikazati da je u svakom trenutku bilo različitih rešenja, kao i različitih pojedinaca i grupa koji su ih predlagali. Videlo bi se da je istorija uvek polje izbora, što bi odbacilo sliku o istoriji kao sudbini na koju ljudi ne mogu uticati. Tako bi se i oslobodio narativ o prošlosti. On više ne bi bio dogma, već otvoreno polje dijaloga i suprotstavljenih argumenata na osnovu naučno dokazanih činjenica.

Smisao saznanja istorije je u uočavanju svih ponuđenih mogućnosti i u razmišljanju o razlozima zbog kojih je jedna prevagnula. Na taj način se prenosi dragoceni aparat kritičkog mišljenja o prošlosti koji može pomoći da se razume sadašnjost. Međutim, nasuprot tome, đaci se uče istorijskom determinizmu, koji isključuje slobodno i kritičko mišljenje, i ustoličava sistem mišljenja u kome se prauzrok može po potrebi menjati, a da suština ostane netaknuta. Suština ostaje dubinsko autoritarno shvatanje sveta koje je starije od svakog drugog sistema. Nedemokratski sistemi se iz njega reprodukuju. Zbog toga je zabrinjavajuća slika Srbije koja se stiče analizom udžbenika istorije kao najupečatljivijih predstavnika politike istorije jedne države. Na ovoj slici Srbija izgleda samoizolovana, ksenofobična, anksiozna i traumatizovana. Zadatak istorije kao nauke je da, kako je pisao Žak Le Gof, oslobađa društvo, a ne da ga zarobljava. Istorija je u Srbiji izneverila samu sebe.

(Iz autorkine knjige “Prošlost dolazi. Promene u tumačenju prošlosti u srpskim udžbenicima istorije 1913-2021”, Biblioteka XX vek, 2023, Peščanik)

PEŠČANIK.NET

( Dr Dubravka Stojanović )