Povodom godišnjica od rođenja Rista Ratkovića i Ćamila Sijarića: Osoben model lirizacije proze

Šta u Polimlju pokreće čovjekovu misao i emociju? Da li žudnja Lima za putovanjem ili zavodljiva ćud njegovih planina i zagonetka - šta je tamo, iza njih? Da li gore i vode, čovjekovi prijatelji, ili sâmo nebo, oblaci i snovi. Da li, uz sve to, opet, ljuta nevolja s mnogo lica i izobličja, s kojom je čovjek ovog kraja srođen otkako je svijeta i vijeka.

Tek, doživljenošću svih tih fenomena, oblika i sazvučja, daroviti pojedinac, u nepojamnom trenutku za druge, oglasi se pjesmom. O tišini Visitora, o jabuci na vjetru, o napuštenim đacima, o virovima Lima... i rodi se pjesnik Polimlja. Nerijetko, svoj dar oproba i u proznim formama i, na čudesan način, kroz osjećaj za melodiju, ritam i sliku, preplete priču i pjesmu. Paradigma za takvo pripovijedanje su Risto Ratković i Ćamil Sijarić, izvorni pjesnici i njihovi romani Nevidbog i Mojkovačka bitka.

Učinilo nam se da se do tog pretakanja narativnog srebra i zlata najbrže može stići Polimljem, opojnim i za pjesnike iz drugih sredina: “Pjevala nam danju jesen/pozlaćena sva, /a čuvao noću mjesec/ ili možda dva?”, te Limom i krilatim stihom.

Risto Ratković i Ćamil Sijarić, na osnovu svog plodnog i raznovrsnog stvaralaštva, spadaju u klasike crnogorske književnosti. O njima i njihovom djelu postoji opsežna književno-kritička i književno-teorijska literature, zbog čega se ovaj osvrt ograničava i fokusira na dva paradigmatska obilježja odabranih romana. Na modele modernističke poetike - avangardne u Ratkovićevom Nevidbogu, i modernističke u Sijarićevom romanu Mojkovačka bitka, kao i na poetsku komponentu u oba romana.

Književno stvaralaštvo uslovljeno je pozadinom i okvirom tradicije. Tekst ovih romana razvio se iz tog, najšireg konteksta, kao i iz ukrštanja tri uža konteksta: geografskog, istorijskog i poetičkog, čija su jezgra Bihor, Mojkovačka bitka, i narativni modeli avangarde i modernizma.

Dosadašnja kritika geografski kontekst ovih romana poistovjećivala je sa Sandžakom, čime je zanemarila “nijansu” po kojoj se Bihor razlikuje od ostalih sandžačkih krajeva. Kontekst civilizacijske i prirodne oaze, sa svim specifičnostima koje je sadržavala, poslužio je kao okvir, inspiracija i građa Ratkoviću i Sijariću da je kreativno, lirskim valerom, prikažu kao jedan od oblika i fenomena univerzalne drame postojanja i opstajanja. Snagom imaginacije i umjetničke istine transponovali su originalnost, egzotičnost, mozaičnost konkretnog, uz to relativno malog, i malo poznatog kraja u priču o opšteljudskoj sudbini, i apsurdu života i prolaznosti.

Istorijski kontekst ovih romana je Mojkovačka bitka iz januara 1916. godine sa svim svojim stravičnim posljedicama. Bitka je tema svih romana mojkovačkog književnog kruga i njihov kohezioni centar. Na osnovu oskudne istorijske građe i nepouzdane tradicije, fikcionalno snažno je prikazana u romanima Crna Gora M. Đilasa, Mojkovačka bitka Ć. Sijarića i Razvršje (roman bez romana) Mila Boškovića. Za razliku od njih, težišna tema romana Nevidbog R. Ratkovića i Dukljanska zemlja D. Đurovića je austrijska okupacija 1916 - 1918, kao posljedica ishoda bitke.

Uticaj evropske poetike, kako avangarde, tako i modernizma, višestruko se manifestovao u jugoslovenskim, kao i u crnogorskoj književnosti. Novu tematiku pratili su novi modeli naracije, ali i konstituisanje novog žanra - romana. Roman su, poslije prekida od tridesetak godina, obnovili M. Lalić, M. Đilas, Ć. Sijarić i dr., na konceptu modernizma, ali i u vremenu sporenja o romanu, posebno o njegovom nestanku i smrti romana. Ovi autori su svojim romanima, ocijenjenim od kritike kao vrhunska književna ostvarenja, relativizovali teorije o prevaziđenosti romana i afirmisali teorijske stavove o njegovoj vrijednosti i vitalnosti.

Poslije spjevova, pripovijesti i poezije rođen je roman i nastavio da se razvija u skladu sa evropskim poetičkim tendencijama. Kritička misao se, od Nevidboga do Mojkovačke bitke, suočila sa izazovom tipološkog determinisanja ovih romana. Dominirala je ocjena o pripadnosti ovih romana realističko-istorijskom korpusu, čime je prenebregnut uticaj narativnih modela i lirizma na njihove strukture i značenja. Nije u adekvatnoj mjeri istaknuto njihovo paradigmatičko obilježje koje se ogleda u smjenjivanju pripovjedanja i doživljavanja, odnosno proznog i lirskog elementa, kao i ravnoteža između njih.

Funkcija priče i lirizma u romanima možda se najbolje ogleda u odnosu likova (i čitaoca) prema njima. Priče i besjede, naročito protkane vizijom, emocijom ili neočekivanom idejom, prihvataju otvorena uma i srca (Naivno vjerovanje Relje Mirnog kako je, sa slobodom, došlo vrijeme da raja i age zamijene uloge; Uživanje i nadmetanje u priči popa Nikodija i Rajka Tresoglava - “Nevidbog”; Besjeda popa Dikosava vojsci; Radičev oproštaj sa vojnikom - samoubicom; Retrospekcija prošlosti Vidaka Kuča - “Mojkovačka bitka”). Međutim, likovi romana s mnogo više emocija, doživljenosti i razumijevanja prate lirske iskaze: melos tužbalice, let kletve, tugovanku nad bliskim pokojnikom, impresiju o užasu bitke... Pored toga, lirski treptaji, pasaži i pjesme u prozi u dodiru su sa prirodom i shvatanjem likova dobrovoljačke vojske, samo što im “ratovi ne daju da pjevaju” (“Mojkovačka bitka”).

Modelom lirizacije proze R. Ratković plastičnije izražava neposredne predstave i konkretne pojavnosti koje, zbog lirske note, recipijent življe i dublje doživljava. S obzirom da lirika prožima romane Nevidbog i Mojkovačka bitka, od prologa do epiloga, njeno pulsiranje ilustrujemo sa nekoliko odlomaka:

“Još jednom je vidio Vasviju. Iz njenih očiju kao da je sijala mesečina, duboko u noć. Beše mu te noći srce budilnik ljubavi. Udaralo je u plot rebara - da izađe. Sneg se te noći pretvarao u zvezdani behar.” (Ratković, 2006).

“Krst je stajao pred njenim očima; i ona u njega gledala slijepo, kroz sjaj zvijezda, i vrisnula. Direci u sobi pomakli su se. Na rafovima zveknuo je bakar. Nešto se u noći oburvalo. Izgovorila je zatim, spasvajući se: Radič!... i nad mjesečinu, kao nad kladenac, nadnosila se da ga vidi.” (Sijarić, 1981).

“Mesec izađe iz sela, uputi se u polja, žitom tamno žuta. Cveće po livadama sanja. (Metatekst: “Livada kraj reke sanja”, D. Maksimović) Svuda polegli mirisi trave i lišća. I mirisi spavaju?” (Ratković, 2006).

“Kao da je gore u oblacima neki nevidljivi veliki cvijet osipao svoje latice dolje na sofre i na zemlju, koja je bila crna i mokra, i nekako odvratno gola, i prazna. Kao da kroz nju, tako šturu i jadnu, nikada nije zmaj proletio.” (Sijarić, 1981). Lirska komponenta dominantno je obilježje oba romana, dok njihov okvir, kontekst čine tradicija Sandžaka, veličina i tragika Mojkovačke bitke i poetika avangarde i modernizma.

( Milun Lutovac )