Knjiga "Balkanski mit" Dejvida Norisa: Rađanje mita o divljoj periferiji Evrope

Knjigu “Balkanski mit” (prevela sa engleskog Tanja Slavnić) Dejvid Noris počinje i završava ratovima na prostoru bivše Jugoslavije, pružajući jedno drugačije viđenje krize na ovim prostorima. Na Zapadu je stvorena predstava o Balkanu kao primitivnom prostoru a njegove istorijske i geografske kompleksnosti svedene su na uske horizonte mita. Ovaj proces kulturnog kolonijalizma, koji je započet prije više od 150 godina može se pratiti sve do skorašnjih izvještaja svjetskih medija o sukobima u bivšoj Jugoslaviji.

Takvi negativni stavovi izazvali su strepnje u regionu vezani za pitanja identiteta, i mnogi pisci opisuju sudar kultura prilikom dolaska stranaca iz spoljašnjeg svijeta koji se nalazi na višem nivou samosvijesti i potpuno je slijep za lokalnu stvarnost. Njihovi strahovi pobuđuju još dramatičnije priče o potpunom uništenju civilizacije i povrtaku na atavističko, predmoderno stanje koje je epitom samog balkanskog mita. Ova apokaliptična vizija nigdje nije tako naglašena kao u novim književnim i filmskim ostvarenjima koja se bave ratovima s kraja dvadesetog vijeka. Autor kaže da mu je bila namjera da u knjizi “Balkanski mit” prije svega sagleda pitanja koja se tiču porijekla, izražavanja i posljedica specifičnog dijaloga koji postoji između srpske i zapadne kulture. U njoj se posvećuje značajna pažnja Balkanu i to posebno regionima koji su bili zahvaćeni ratovima vođenim u Jugoslaviji devedesetih godina. Kako se navodi i u ovoj knjizi, postoji puno studija koje se bave istorijom, politikom i sociologijom regiona koji su u fazi nastajanja, a to u cilju bolje spoznaje kako nestanak jedne države može uzrokovati krvavi rat na starom kontinentu.

U ovoj knjizi autor govori i o urbanoj kulturi na Balkanu. U tom smislu se kaže da je tokom srednjeg vijeka, prije turskog osvajanja, Balkansko poluostrvo bilo podijeljeno između dvije civilizacije koje su predstavljali Rim i Vizantija. To istovremeno znači da je glavni kulturni uticaj u regionu dolazio iz tada najurbanijih centara Evrope. Noris kaže da su Srbi oblikovali svoju srednjovjekovnu državu i društvo po vizantijskom modelu, uzimajući od njih stvari važne za sve oblasti života. Tokom četrnaestog vijeka srpska moć dostigla je svoj vrhunac u teritorijalnom smislu. U to vrijeme Srbi su bili najjača sila na Balkanu, ali i pored toga nikada nijesu uspjeli da osvoje i zauzmu Vizantiju. Bile su česte unutrašnje borbe oko prijestola što je znatno umanjilo srpsku snagu i dominaciju na Balkanu. To je išlo na ruku turskim zavojevačima pa su 1389. godine u boju na Kosovu pokorili Srbe. Noris u ovoj knjizi posebnu pažnju posvećuje i pitanju identiteta u uslovima balkanskih i nebalkanskih kultura. Pri tom ne zapostavlja ni pitanja koja se tiču modernosti i opasnosti od narastajućeg primitivizma.

Autor kaže da mu je posticaj za pisanje ove knjige dala njegova supruga Vladislava Ribnikar kada ga je jednog dana upitala: “Zašto ne napišeš knjigu o tome kako stranci vide Balkan?” Zbog toga Dejvid Noris ovo štivo počinje ispitivanjem Balkana kao kulturnog znaka gledanog iz zapadne a posebno iz britanske perspektive. Pritom posebno prati nastanak i razvoj termina s kulturološkim nabojem kao što su “balkanizovati” i “balkanizacija”. Ova knjiga se bavi i brojnim tekstovima o Balkanu koje su pisali strani putopisci, pogotovo britanski novinari, ali u trećem poglavlju knjige koje nosi naslov “Balkan odgovara”, dat je značajan prostor i za balkanske autore, u kojem su sadržani njihovi stavovi i sagledavanja može se komotno reći - hronične krize i hroničnih problemima koje takva kriza nosi sobom i koji neprestanu traju na ovim prostorima već dugo vremena. U tom poglavlju govori se puno o Milošu Crnanjskom i njegovom osvrtu na poetiku egzila jer je Crnanjski dugo vremena živio u Londonu kao siromašni emigrant iz istočne Evrope zato što se nije mogao vratiti kući zbog komunističkog režima. Ovdje su kao autori djela prisutni i Ivo Andrić i Slobodan Selenić, o kojima Noris piše kao o piscima koji su dosta i pisali i govorili o ovim prostorima i njegovim bitnim karakteristikama. Nije manjeg značaja ni posljednje, šesto poglavlje knjige “Balkanskog mita” pod naslovom “Diskursi identiteta i moderniteta u kriznim vremenima”, u kojima autor navodi neka važna zapažanja Vladimira Arsenjevića i Emira Kusturice.

Ova knjiga počinje poglavljem “Konstruisanje Balkana”, u kome se kaže da je tokom devedesetih godina dok je građanski rat buktao u Jugoslaviji, Balkan bio u žiži svjetske javnosti. Oružani sukobi počeli su prvo u Sloveniji krajem juna 1991. kada je JNA poslata da od Svenačke teritorijalne odbrane ponovo preuzme granične punktove. Nakon toga sukobi su se proširili prvo na Hrvatsku, a u aprilu 1992. i na Bosnu. Sve te sukobe posebno je karakterisala brutalnost prema civilnom stanovništvu. Mnogi pokušaji diplomatskog rješavanja tih sukoba, a njih je bilo puno, završavani su uglavnom bezuspješno. Srbiji i Crnoj Gori uvedene su sankcije u aprilu 1992. godine zbog njihove uloge u potpirivanju sukoba između srpskih, hrvatskih i muslimanskih zajednica koje su živjele u ostalim republikama bivše Jugoslavije.

U drugom poglavlju, koje nosi naziv: “Tekstualne reprezentacije”, govori se i o ulasku Balkana u međunarodni simbolički dijalog kultura, gdje se kaže da je od početka bio uslovljavan i ograničavan iz više razloga. Tako autor pominje devetnaesti vijek kao doba u kome je romantizam počeo proces podsticanja razvoja balkanskog mita dajući mu formu tekstualne reprezentacije. Tada je dijalog o tome bio samo započet, a kada je Balkan postao predmet međunarodnog zanimanja Britanija se ponovo zainteresovala za njega. Britanska javnost je htjela da sazna još nešto o ovoj oblasti pa su se četrdesetih godina devetnaestog vijeka pojavila dva članka sa izvještajima o dva zasebna putovanja na Balkan i to u Crnu Goru. U njima se pominje da je obala Crne Gore sa lukom Kotor bila u rukama Austrijanaca, a da se mala država iza obale strmo penjala u planine i da su upravo tu Crnogorci uspjeli da očuvaju nezavisnost. U knjizi “Balkanski mit” se kaže da je to bio jedini balkanski narod koji je sačuvao neki oblik nezavisnosti od moćnih imperija koje su htjele da upravljaju tim prostorima. Dalje se kaže da je taj narod tokom godina razvio oblik vladavine u kojem je vladika imao kako svjetovnu tako i duhovnu vlast. Osim toga zemlja je bila podijeljena po klanovima i dok je svaka porodica čuvala svoju nezavisnost, centralna vlast je bila slaba.

Autor kaže da je jedno od najranijih pominjanja Crne Gore u Engleskoj bilo nakon posjete jednog britanskog para 1843. godine. Na Njegoša je ta posjeta ostavila jak utisak. I na autora teksta iz Engleske, takodje, pa tekst počinje tvrdnjom da su: “Rijetke evropske nacije koje su manje poznate od Montenigrijana, i čak se ime njihove zemlje rijetko nalazi na mapama”.

O nedovoljnom poznavanje Crne Gore i Crnogoraca govori i tekst jednog drugog Engleza dok se početkom dvadesetog vijeka zajedno sa suprugom spremao da iz Londona krene u Cetinje. U njemu se kaže da su ga neki prijatelji pitali: “Zar Cetinje nije glavni grad Bugarske”, ili: “Zar Crnogorci nijesu crni”. U dnevniku grupe britanskih pomorskih oficira čiji se brod bio usidrio u Kotoru 1845. godine, kaže se da su ti pomorci došli na Cetinje sa namjerom da posjete Njegoša. Da su od Njegoša očekivali, možda “varvarsko ponašanje”, ali su umjesto toga otkrili da je crnogorski “vladika zacijelo gospodin po prirodi”. Svi ovi tekstovi o Crnoj Gori i Crnogorcima imaju dosta sličnosti sa Skotovim opisom njegovih Škota, škotskih heroja. U škotskom Hajlendu bio je to rat protiv daleko nadmoćnijih Engleza, dok je za Crnu Goru bio rat protiv isto tako nadmoćnijih Turaka. Ratovi su u Škotskoj bili odavno završeni, ali su se isti epiteti nezavisnog duha, koje je Skot upotrebljavao u svojim romanima o Škotima, ponovo našli u tekstovima o Crnoj Gori. Tako se u Norisovoj knjizi “Balkanski mit” navodi da je tokom bitaka protiv Turaka 1877. godine jedan britanski novinar posjetio Cetinje, i bio prisutan kada je stigla vijest o pobjedi Crnogoraca. Britanski novinar je povodom toga rekao da se prizor koji je slijedio poslije toga gotovo nije dao opisati. Ljudi su izašli na ulice, pucali, vikali, pjevali i skakali od radosti. Novinar je to nazvao ekstazom, zanosom skoro neopisivim civilizovanim izrazima.

U godini u kojoj je ovaj novinar posjetio Cetinje, Tenison veliča pobjede Crnogoraca pjesmom “Montenegro” i hvali ih zbog njihove divlje i prkosne nezavisnosti.

U ovoj knjizi su prisutni i opisi Cetinja iz pera Harija De Vindta koji su u stvari inverzija diskursa o plemenitom divljaku. Naizgled, uzima iste rečenice pune divljenja, ali isto tako i rečenice kojima kudi crnogorsku prijestolnicu.

Dejvid A. Noris rođen je 1957. u Šefildu, Velika Britanija. Diplomirao je 1980. na Odsjeku za srpskohrvatski jezik i jugoslovenske književnosti, u Školi za slovenske i istočnoevropske studije Univerziteta u Londonu. Doktorsku disertaciju Time in the Novels of Miloš Crnjanski odbranio je 1989. na Univerzitetu u Notingemu. Od 1980. do 2017. predavao je srpsku i hrvatsku književnost, istoriju, kulturu i jezik na Katedri za slavistiku u Notingemu, gdje je od 2009. do 2017. obavljao i dužnost upravnika katedre.

Objavio je sledeće knjige: The Novels of Miloš Crnjanski: An Approach Through Time (1990), Teach Yourself Serbo-Croat (1993), In the Wake of the Balkan Myth: Questions of Identity and Modernity (1999), Teach Yourself Croatian (2003), Belgrade: A Literary and Cultural History (2008), Complete Croatian (2010), Haunted Serbia: Representations of History and War in the Literary Imagination (2016), a zajedno sa Vladislavom Ribnikar Teach Yourself Serbian (2003) i Complete Serbian (2010). Priredio je zbornik radova Miloš Crnjanski and Modern Serbian Literature (1988). Njegova knjiga In the Wake of the Balkan Myth pojavila se na srpskom jeziku u izdanju Geopoetike (Balkanski mit, 2002), a udžbenik Teach Yourself Croatian preveden je na poljski (2006) i na njemački jezik (Lextra Sprachkurs Plus Kroatisch, 2010). Pored toga, objavio je i preko 70 kraćih stručnih radova u knjigama i časopisima. Živi i radi u Notingemu i Beogradu.

( Vujica Ognjenović )