More kod Mamule "čuva" priču o ratnoj tragediji

Tamno, mračno nebo iznad crnogorskih planina u zaleđu Boke, na istočnom dijelu horizonta polako je počinjalo da rumeni kada je poručnik bojnog broda Džordž Dženkinson 15. jula 1916. posljednji put sa tornja britanske podmornice H-3, kojom je komandovao, dvogledom osmotrio okolinu.

Uzbuđen kako zbog približavanja njegove podmornice neprijatelskoj obali, tako i skorog svitanja što će sunčevim zracima obasjati pučinu južnog Jadrana na kojoj je cijelu noć H-3 provela u površinskoj vožnji, puneći svoje baterije, Dženkinson je naredio posadi podmornice da se spusti u potpalublje, zatvori grotla na palubi i tornju, te brod pripremi za ronjenje. Ulazio je naime, u opasnu zonu u kojoj bi ga mogle primijetiti posade austrougarskih hidroplana koji su danju uvijek patrolirale na nebu na prilazima Boki Kotorskoj - glavnoj austrougarskoj vojnopomorskoj bazi na južnom Jadranu.

Uz šištanje i klokotanje, morska voda je kroz otvorene plavnike navrla u tankove ronjenja podmornice i H-3 je, neposredno prije nego što će se sunce pomoliti iznad planina što su se uzdizale sjeverno i sjeveroistočno od pozicije podmornice, polako iščezla sa površine Jadrana i sakrila se u njegove dubine. Dženkinson je uz konsultaciju sa dežurnim navigatorim na karti odredio kurs prema ulazu u Boku. “Dubina 30 stopa, obje mašine napred trećinom snage”, komandovao je mladi britanski pomorski oficir.

Povremeno je potom Dženkinson kroz periskop, koji je vrtio u punom krugu, osmatrao okolinu. Sa olakšanjem je konstatovao da, iako se on nalazio na samo desetak milja od ulaza u glavnu bazu neprijatelja, oko H-3 u blizini nema austrougarskih ratnih brodova koji bi uplovljavali ili isplovljavali iz Boke, ili pak patrolirali pred ulazom u zaliv. Razmijenio je osmijeh sa svojim zamjenikom, mladim potporučnikom Vilijamom Tetamom, nastojeći da 19-godišnjak ne primijeti koliko je zapravo Dženkinson u tim trenucima bio nervozan zbog onoga što bi trebalo da uslijedi.

Komandant britanske podmornice, naime, namjerio se na vrlo riskantnu akciju: da u podvodnoj vožnji, neopažen od austrougarskih patrolnih brodova i straža na ulazu u zaliv, uplovi u Boku i tamo iznenada napadne protivnilke ratne i trgovačke brodove od kojih je tada, sredinom Prvog svjetskog rata, zaliv prosto vrvio.

“Idemo lagano i oprezno. Provući ćemo se kroz minska polja i baražu na ulazu, te obići Mamulu sa njene zapadne strane. A kad jednom uđemo unutra, imaćemo najveći problem da izaberemo “najmasniju” metu i torpedujemo je”, ohrabrio je Dženkinson svoju mladu posadu...

Dok se to dešavalo, Prvi svjetski rat je već skoro ušao u treću godinu. Na vojištima širom svijeta često su se sukobljavali ratni brodovi zaraćenih strana, a podmornice koje su koju deceniju ranije bile još tek u tehnološkim povojima, i ovdje su se brzo etablirale kao vrlo opasno oružje i izuzetno efikasna nova vrsta ratnih plovila koju su sa manje ili više uspjeha koristili skoro svi akteri ovdašnjih ratnih dejstava.

Podmornice kao novi i vrlo opasan tip ratnog broda

Osnovna karakteristika i taktička prednost podmornice u odnosu na ostale ratne brodove, njena neprimjetnost pod vodom, odnosno tajnost dejstva, omogućilo je podmornicama da tokom Prvog svjetskog rata zauzmu vrlo značajno mjesto u strategiji upotrebe najvećih svjetskih ratnih mornarica. Najdalje su u razvoju podmornica u prvoj deceniji 20. vijeka otišli Njemci, što se ubrzo po početku borbenih dejstava između zaraćenih strana i pokazalo 5. septembra 1914, kada je njemačka podmornica U-21 na Sjevernom moru torpedovala i potopila britansku krstaricu HMS “Pathfinder”. Samo 17 dana kasnije, 22. septembra 1914. ispred obala Holandije njemačka podmornica U-9 je potpuno neprimijećena, za manje od sat vremena torpedovala i potopila tri britanska oklopna krstaša HMS “Aboukir”, HMS “Cressy” i HMS “Houge”, pri čemu je stradalo 1.459 britanskih mornara i oficira. Iako je pred izbijanje rata raspolagala sa znatno većim podmorničkim snagama od Njemaca (74 prema 28 podmornica), Velika Britanija je tek tada shvatila da su njene podmornice tehnički slabije, a taktika njihove upotrebe inferiornija od njemačke. Stoga je prvi lord Britanskog admiraliteta Vinston Čerčil preduzeo hitne mjere da se stanje što prije popravi, pa je Velika Britanija tako, pored ostaloga, naručila i hitnu gradnju čak 35 podmornica tipa Holland 602.

Podmornice tipa H

Ovaj tip podmornica srednje veličine konstruisala je i razvila američka kompanija Electric Boat Co. sa sjedištem u Grotonu, američka savezna država Konektikat. Dizajnerski tim predvodio je glavni konstruktor Lorens Spier, koji je, sagledavajući dotadašnje skoro tridesetogodišnje američko iskustvo sa konstruisanjem i gradnjom modernih podmornica tog vremena, napravio jedan od najuspješnijih i najmnogobrojnijih tipova podmornica korišćenih u Prvom svjetskom ratu. Ukupno je, računajući i njihov nešto kasniji britanski nastavak u obliku posebne potklase nazvane H-21, sagrađeno čak 68 podmornica ovog tipa.

Podmornice H-klase bile su duge 45,8 metara, široke 4,8 metara i sa gazom od 3,8 metara. Imale su deplasman od 358 tona na površini, odnosno 434 tone u podvodnoj vožnji. Bile su naoružane sa četiri torpedne cijevi kalibra 457 mm na pramcu, a nosile su borbeni komplet od šest do osam torpeda. Trup podmornice bio je napravljen od čeličnih ploča koje su zakivcima spajane međusobno i sa osnovnom konstrukcijom (rebrima i kobilicom). Čvrsti trup podmornice koji trpi hidrostatički pritisak mora, omogućavao im je maksimalnu operativnu dubinu ronjenja od 200 stopa (61 metar).

Podmornice su imale dva para hidroplana na pramcu i krmi. U površinskoj vožnji podmornice klase H preko dvije propelerske osovine pogonila su dva osmocilindrična dizel-motora od po 450 konjskih snaga. Osim što su pokretali generatore koji su dopunjavali njihove baterije, ovi dizel-motori su podmornicama klase H omogućavali maksimalnu brzinu od 14 čvorova u površinskoj vožnji i operacioni radijus od 2.500 milja (4.630 kilometara).

Električna energija koju su proizvodili generatori skladištena je u dvije Exide baterije sa po 60 olovnih članaka, odakle su, pored ostalih potreba, u podvodnoj vožnji napajana i dva glavna porivna elektromotora od po 160 konja kontinuirane snage. Elektromotori su mogli da u trajanju od jedan sat budu preopterećeni i korišteni snagom od po 320 konja. Maksimalna brzina u podvodnoj vožnji bila je 10,5 čvorova, a brzinom od 8 čvorova podmornice su pod vodom mogle da pređu 25,5 milja. Brzinom od 3 čvora do potpunog pražnjenja baterija mogle su kontinuirano voziti više od 20 časova. Budući da moderni sonari tada još nisu bili izmišljeni, jedini senzor, ali i sredstvo za komunikaciju podmornica klase H u podvodnoj vožnji bio je tzv. Fesendenov oscilator – svojevrsna gruba preteča moderne podmorničke elektroakustičke opreme kakvu danas poznajemo.

Za komunikaciju na površini mora podmornice klase H su imale po jednu Marconnijevu radio-telegrafsku stanicu snage 500 w. Podmornice H klase najčešće je opsluživala posada od 25 ljudi – komandant, zamjenik komandanta i 22 podoficira i mornara. Uslovi za život na podmornici bili su vrlo spartanski i neudobni: samo komandant i njegov zamjenik imali su sopstvene majušne kabine na kojima nije bilo vrata, već je privatnost osiguravala samo zavjesa. Njih dvojica jedini su imali i svoje madrace za krevet, dok je za ostale 23 osobe na raspolaganju bilo još samo 16 madraca ili visaljki, u kojima su oni na smjene spavali, po sistemu tzv. toplih kreveta.

Hrana se na brodu pripremala i jela u krmenom baterijskom prostoru, gdje bi svi članovi posade – nevezano da li oficiri ili mornari – sjedali i jeli za jednim većim stolom. Mali električni šporet na kome se podgrijavala konzervirana hrana koja je činila većinu provijanta bio je smješten na lijevom dijelu vodonepropusne pregrade, koja je ovaj prostor dijelila od centrale podmornice. Na istoj pregradi bio je montiran i mali sudoper. Budući da su po svojoj namjeni ove podmornice bile obalske, od njih se nije očekivalo da idu na duža krstarenja, pa nisu imale frižider već samo rashladnu kutiju na bazi suvog leda, koja nije mogla dugo da očuva one male količine svježe hrane koju bi ukrcali prije odlaska na zadatak.

Podmornica je imala dva mala toaleta u pramčanom baterijskom prostoru, ali je kasnije jedan od njih pretvoren u radio-kabinu. Budući da je podmornica nosila samo 350 galona (1.350 litara) slatke vode, od čega se dobar dio imao koristiti za održavanje nivoa elektrolita u akumulatorskim baterijama, rad kuhinje i slično, vrlo male količine su ostajale za piće i svakodnevnu potrebu samih članova posade, koji su za jednu tipičnu 10-dnevnu misiju mogli računati na prosječnu potrošnju od samo 5,3 litra vode po čovjeku za sve njegove potrebe. Stoga je održavanje higijene na brodu bilo vrlo teško, a tuširanje nezamislivo, pa je posada koristila svaku priliku koja im se ukaže da se okupaju u moru kada bi podmornica bila na površini.

Budući da moderni sonari tada još nisu bili izmišljeni, jedini senzor, ali i sredstvo za komunikaciju podmornica klase H u podvodnoj vožnji bio je tzv. Fesendenov oscilator – svojevrsna gruba preteča moderne podmorničke elektroakustičke opreme kakvu danas poznajemo. Za komunikaciju na površini mora podmornice klase H su imale po jednu Markonijevu radio-telegrafsku stanicu.

Podmornice H klase najčešće je opsluživala posada od 25 ljudi, komandant, zamjenik komandanta i 22 podoficira i mornara. Uslovi za život na podmornici bili su vrlo spartanski i neudobni.

Britanske podmornice H-klase

Po izbijanju Prvog svjetskog rata Electric Boat je prava za licencnu gradnju podmornica klase H prodao Velikoj Britaniji, Rusiji i Italiji. Budući da je Britanski admiralitet želio da što prije ojača svoje podmorničke snage, američki trgovac oružjem i preduzetnik Čarls Švab, koji je tada bio na čelu velikog industrijskog konglomerata Bethlehem Steel Corporation, sa Admiralitetom je novembra 1914. potpisao ugovor o gradnji čak 20 novih podmornica H-klase za Britance u narednih samo deset mjeseci. Vrijednost ugovora bila je preko 10 miliona ondašnjih dolara.

Međutim, pojavio se pravni problem, jer su SAD 1914. još uvijek bile neutralna država, pa nisu mogle tek tako da bilo kojoj od zaraćenih strana prodaju naoružanje i opremu proizvedenu u toj državi. Tome se oštro suprotstavljala i administracija tadašnjeg predsjednika SAD Vudroa Vilsona, pa je Švab u dogovoru sa Britancima našao ingeniozno rješenje - da gradnju podmornica klase H za Kraljevsku mornaricu iz SAD izmjesti u brodogradilište britanske korporacije Vickers u Montrealu u Kanadi. Preduzete su sve moguće mjere da se proces dostave materijala iz SAD i transport obučene radne snage iz brojnih fabrika i brodogradilišta korporacije Bethlehem Steel u Montrela što je moguće više pojednostavi i ubrza, te su već 11. januara 1915. u Montrealu položene kobilice za gradnju prvih pet od ukupno deset podmornica koliko je određeno da će se tamo napraviti. Do 9. februara položene su kobilice i ostalih pet podmornica iz prve serije za Britance. Da bi ispunila ultraambiciozno postavljeni cilj da završi i isporuči Kraljevskoj mornarici deset podmornica u roku od samo šest mjeseci, korporacija Canadian Vickers je na ovom poslu angažovala čak 2.800 radnika: oni su bez slobodnog dana radili neprekidno u 12-časovnim smjenama i ispunili su zadati cilj. Već do 10. juna 1915. završene su sve probne vožnje i sve neophodne pripreme, te su prve četiri podmornice iz klase H za Britance, jedva šest mjeseci nakon što su njihove kobilice bile položene na navoze u Montrealu, bile spremne da sa svojim britanskim posadama krenu iz Kvebeka preko Atlantika za Evropu i tamo se pridruže ratnim dejstvima koja su se u vodama zapadne Evrope i Mediterana vodila protiv Centralnih sila.

Podmornica H-3

U prvoj grupi bile su podmornice H-1, H-2, H-3 i H-4. U pratnji naoružanog putničkog broda, pomoćne krstarice “Calgarian”, četiri podmornice su 20. juna isplovile iz luke Sent Džons na Njufaundlendu prema Gibraltaru, sa zadatkom da se pridruže britanskim pomorskim snagama u Mediteranu. Tokom putovanja podmornice H-1 i H-3 doživjele su mehaničke probleme sa motorima, pri čemu je ova prva to relativno lako riješila, dok su teškoće sa jednim od motora i propelerskom osovinom na H-3 bile ozbiljnije, pa je tu podmornicu duže vrijeme preko okeana morao tegliti “Calgarian”. Zbog neophodnih popravki konvoj je neplanirano zastao na Azorima, da bi ubrzo nastavio prema Gibraltaru.

Par dana prije dolaska u odredišnu luku konvoj je zapao u veliko nevrijeme, pa su četiri podmornice i “Calgarian” u Gibraltar konačno uplovili tek 2. jula. Nakon desetodnevnog zadržavanja u toj luci radi neophodnih popravki i održavanja, podmornice su isplovile za Maltu. Po dolasku u luku Valeta, na svakoj od podmornica ugrađen je po jedan palubni top kalibra 57 mm, radio-telegrafski aparat i posebne sajle-sjekači protivpodmorničkih mreža. Po završetku tih radova, H-1 je poslata na prvu borbenu patrolu u tjesnac Dardaneli i u Mramorno more, gdje je uspješno operisala mjesec dana, napadajući turski pomorski saobraćaj i infrastrukturu na obali. Ostale tri podmornice poslate su sa Malte u Jadran, gdje im je nova operativna baza uspostavljena u italijanskoj luci Brindizi. Njima i podmornici H-1, koja im se uskoro pridružila, zadatak je bio da napadaju pomorski saobraćaj i ratne brodove glavnog protivnika Antante u ovom dijelu Mediterana, Austrougarske. Te četiri podmornice H klase su, sa izuzetkom H-3, koja je u međuvremenu doživjela tragičnu sudbinu, ostale do kraja rata, ali nisu zabilježile veće uspjehe.

U tragičnom incidentu izazvanom pogrešnom identifikacijom, podmornica H-1 je 16. aprila 1918. na Jadranu torpedovala i potopila svoju blizanku, podmornicu H-5, koja je tada bila u službi Ratne mornarice Italije, pri čemu je poginulo 15 od 20 članova posade italijanskog plovila. Podmornica H-4 je maja 1918. pred albanskom obalom zatekla njemačku podmornicu UB-52 u površinskoj vožnji, uspješno je napala i potopila torpedom. Podmornicom H-3, još dok je bila u gradnji u Montrealu, zapovijedao je kapetan korvete Alfred Vajnser, koji ju je i preveo preo Atlantika u ljeto te godine. Njega je na dužnosti komandanta H-3 2. avgusta 1915. naslijedio kapetan korvete Džon R. A. Kodrington, da bi 1. aprila 1916. dužnost komandanta preuzeo poručnik bojnog broda Džordž E. Dženkinson.

Dok je tih nekoliko kratkih mjeseci svog života djelovala na Jadranu, primarni fokus H-3, kao i ostalih podmornica snaga Antante što su operisale na ovom vojištu bila je austrougarska vojnopomorska baza u Boki Kotorskoj, najvažnija operativna baza Austrougarske flote na južnom Jadranu. Iz Boke su lake površinske snage Carske i Kraljevske mornarice Austrougarske tada često iznenada napadale saveznički pomorski saobraćaj, luke u Albaniji i Italiji, te pogotovo tzv. Otrantsku baražu (sistem patrolnih i ribarskih brodova-driftera koji su teglili protivpodmorničke mreže u rejonu Otrantskih vrata, trudeći se da na taj način otežaju ili spriječe prodore njemačkih i austrougarskih podmornica iz njihovih baza na Jadranu u Mediteran i obratno). H-3 nije bila uspješna tokom svojih patrola na južnom Jadranu i nije došla u priliku da napadne neki protivnički brod ili podmornicu.

Dana 14. jula 1916. u 8.30 časova H-3 je isplovila iz Brindizija na još jedan takav zadatak patroliranja pred austrougarskom obalom na ulazu u Boku. Tokom noći između 14. i 15. jula H-3 se u površinskoj vožnji i puneći svoje baterije, pod okriljem mraka, primakla akvatorijumu južno od ostrva Mamula. Narednog jutra H-3 je zaronila kako je ne bi primijetili austrougarski hidroplani što su iz svoje baze u Kumboru redovno obavljali patrolne letove nad akvatorijem ispred Boke i južno, do crnogorske luke Bar, odnosno albanske obale.

Podmornica je uzela kurs sjeverno, tačno prema ulazu u Boku, pokušavajući da, neopažena od patrolnih brodova koji su čuvali ulaz u zaliv, u podvodnoj vožnji uđe u protivničku bazu i tamo pokuša napasti brojne, za nju veoma privlačne ciljeve – austrougarske ratne i pomoćne brodove koji su se bazirali u Boki. Poručnik bojnog broda Dženkinson je vjerovatno želio da ponovi postignuće francuske podmornice “Cugnot”, koja je 29. novembra 1914. uspjela da se neopaženo uvuče u Boku i doplovi skoro do protivpodmorničke baraže u Kumborskom tjesnacu, prije nego što su je Austrougari otkrili, napali i otjerali austrougarski razarač “Blitz”, torpiljarka Tb 57T i hidroplan E-34. Nešto slično zamalo je 28. aprila 1915. pošlo za rukom i francuskoj podmornici “Bernoulli”, ali ona tada u hercegnovskom dijelu zaliva nije naišla na ciljeve pogodne da na njih ispali torpedo.

Dženkinson se sada očigledno nadao da će on biti bolje sreće od svojh kolega, francuskih podmorničara. Međutim, dežurna ekipa na austrougarskoj signalnoj stanici Ponta Oštro sa zapadne strane ulaza u zaliv u 13.27 sati tog 15. jula 1916. čula je potmulu eksploziju koja je doprla sa pučine, par milja južno od Mamule. Data je uzbuna i ubrzo je jedan od austrougarskih manjih patrolnih brodova upućen prema mjestu odakle se čula eksplozija. Posada tog broda južno od Mamule naišla je na veliku mrlju nafte, dosta plutajućih ostataka i čak djelove jednog torpeda. Austrougarima je bilo jasno da je neka od neprijateljskih podmornica očito naišla na jednu od protivbrodskih mina koje su sačinjavale gusta defanzivna minska polja postavljena na prilazima zalivu, za odbranu Boke od napada snaga Antante sa mora.

Snažnu eksploziju koja je tog dana uništila britansku podmornicu H-3, kako je kasnije izvijestila, oko 13.30 čula je i posada francuske podmornice “Faraday”, koja je takođe tada bila u borbenoj patroli u ovom dijelu južnog Jadrana. Niko od 22 člana posade podmornice H-3 nije preživio ovu katastrofu. Njihova imena nalaze se na Spomeniku palim pomorcima u Portsmutu, posebnom velikom komemorativnom kompleksu podignutom u znak sjećanja na preko 24.000 pripadnika Kraljevske mornarice Velike Britanije kojima je u dva svjetska rata more postalo grob.

Među stradalima na H-3 posebno interesantno je ime mladog 19-godišnjeg potporučnika Vilijama Ajngiša Tetama. On je rođen 21. juna 1897. godine u Pietermaritzburgu u provinciji Natal u današnjoj Južnoafričkoj Republici. Iako je status nezavisne države stekla tek par godina prije Prvog svjetskog rata, Južna Afrika je tada bila dio britanskog Komonvelta, a njene interese na moru branila je Britanska kraljevska mornarica, u kojoj su Južnoafrikanci i služili, budući da tada još nisu imali sopstvenu mornaricu. Rođen u uglednoj porodici britanskih doseljenika na jug afričkog kontinenta, od oca potpukovnika Frederika Spensa Tetama mladi Vilijam je kao 13-godišnji dječak maja 1910. stupio u Kraljevsku mornaricu u svojstvu kadeta. Proizveden u čin pomorskog podoficira, Tetam je 31. jula 1914. stupio u aktivnu službu i ukrcao se na oklopni krstar HMS “Euryalis”, koji je na početku Prvog svjetskog rata pripadao 7. krstaričkom divizionu i imao zadatak da patrolira vodama Engleskog kanala i sprečava njemački pomorski saobraćaj u tom rejonu. HMS “Eryalis”, koji je nedugo prije toga komandant Južnog pomorskog odreda, kontraadmiral Artur Kristijan proglasio za svoj zastavni brod, 28. avgusta 1914. učestvovao je u bici kod Heligoland Blajta, ali tada nije došao u priliku da direktno razmijeni vatru sa njemačkim brodovima. Sticajem srećnih okolnosti “Eryalis” je, zbog potrebe da se vrati u luku radi dopune uglja, izbjegao tragičnu sudbinu svojih blizanaca, oklopnih krstaša “Aboukir”, “Hogue” i “Cressy”, koje je 22. septembra 1914. kod obala Holandije za manje od sat vremena potopila njemačka podmornica U-9.

Vjerovatno je i taj šokantni događaj, u kome se pokazala sva moć podmornice kao tada još nove klase ratnih brodova, uticao na mladog Vilijama Tetama da se ubrzo javi kao dobrovoljac u Britanski podmornički korpus, te je u ljeto naredne 1915. godine 19-godišnjak iz Južne Afrike, u činu potporučnika, postao najmlađi zamjenik komandanta jedne britanske podmornice, novoizgrađene H-3. Međutim, prije nego što je došao na podmornicu, Vilijam Tetam je sa “Eyrialisom” u zimu i proljeće 1915. ratovao na Mediteranu protiv Turaka i pored ostalog učestvovao i u čuvenom pomorskom desantu Britanaca i snaga ANZAC-a na tursku obalu kod Galipolja. Službujući na podmornici H-3, Vilijam Ajngliš Tetam je poginuo 15. jula 1916. pred Bokom Kotorskom, postajući na taj način prvi južnoafrički podmorničar u istoriji koji je izgubio život u službi.

Olupina podmornice H-3

Ostaci podmornice H-3 leže na pjeskovito-muljevitom dnu mora na dubini od 73 do 75 metara, oko milju u smjeru jug–jugoistok (S–SE) od ostrva Mamula (Lastavica) na ulazu u Boku Kotorsku. Iako je prilično precizna pozicija potapanja ove podmornice bila ucrtana pomorskim kartama još u vrijeme SFRJ, ostatke H-3 niko nije detaljnije istraživao do prije nekoliko godina, kada su crnogorske državne vlasti tu poziciju netačno indikovale predstavnicima Ratne mornarice Francuske, a čiji su istraživački brodovi do sada u nekoliko navrata dolazili u Crnu Goru u potrazi za posljednjim počivalištem francuske podmornice “Monge”, koja je takođe stradala na južnom Jadranu tokom Prvog svjetskog rata.

Francuzi su u proljeće 2023. olupinu podmornice H-3 pregledali i snimili sa daljinski upravljanom ronilicom sa njihovog lova mina “Lyre” M-648. Autor ovih redova imao je prilike da pogleda foto i video zapise napravljene tom prilikom. Olupina H-3 na dnu mora leži uspravno, pramcem usmjerena u kursu sjever–sjeverozapad. Osim što su njeni ostaci vrlo intenzivno obrasli morskim organizmima, podmornica je izuzetno teško oštećena, sa pramcem koji je bukvalno uništen, skoro do mjesta gdje se toranj spaja sa trupom. Pramčanu stativu sa ostatkom broda, osim kobilice i palube koja je nekada bila u unutrašnjosti broda, spaja još samo manji dio limova na bočnim stranama trupa. Gornja paluba u najvećoj je mjeri potpuno nestala i razorena je strahovitom detonacijom.

Takav stepen i raspored oštećenja ukazuje da je H-3, dok je 15. jula 1916. u podvodnoj vožnji pokušavala da se probije u zaliv Boke Kotorske, upala u jedno od austrougarskih defanzivnih minskih polja u blizini Mamule. Podmornica je najvjerovatnije pramčanim hidroplanima zakačila sidrenu sajlu jedne od sidrenih morskih mina koje su sačinjavale ovo polje. Kako je H-3 lagano vozila naprijed, zakačena sajla se natezala i za sobom povlačila minu što je do tada okomito plutala na određenoj manjoj dubini iznad podmornice. To je trajalo nekoliko sekundi dok H-3 nije dovoljno nategnula sidrenu sajlu mine da se ova spustila do samog pramčanog dijela podmornice. Jedan od olovnih rogova mine tada je dotakao podmornicu, iskrivio se i preko slomljene ampule kiseline koja je bila u njemu aktivirao detonator, što je izazvalo eksploziju mine.

Eksplozija je uništila veći dio pramca podmornice, pri čemu se, vjerovatno, aktivirala i još neka od bojevih glava torpeda koje je H-3 nosila, pa je podmornica odmah potonula, a njena posada nije imala ni najmanju šansu da preživi ovako razorno i brzo uništenje svog broda.

Podmornica H-3 jedini je britanski ratni brod čiji ostaci počivaju u teritorijalnim vodama današnje države Crne Gore, a njena olupina, osim što pripada korpusu podvodne kulturne baštine, pravno ima i status britanskog ratnog groba, što joj daje dodatnu pravnu zaštitu kroz adekvatne međunarodne konvencije.

( Siniša Luković )