Kako se rađala ideja o univerzalnom čovjeku

Knjiga “Čovjek renesanse” je studija italijanskog filozofa Euđenija Garina, jednog od najpoznatijih istoričara renesansne filozofije, kao i najuticajnijih istraživača kulturne istorije renesanse. Objavio ju je beogradski Clio a prevele sa italijanskog, engleskog i francuskog jezika Julijana Vučo, Jelena Kosovac i Jasna Vidić.

Garin je jedan od najslavnijih italijanskih intelektualaca u drugoj polovini dvadesetog vijeka i u ovoj knjizi je rekonstruisao tipični lik renesansne epohe na osnovu živih i raznolikih portreta pripadnika pojedinih društvenih staleža. Kako on kaže, knjiga nije posvećena korijenima, razvoju i osobinama humanističke kulture, već likovima koji su je, svaki na svoj način, stvarali i činili velikim periodom svjetske istorije.

Obzirom da je renesansa veliki izazov i predmet stalnog preispitivanja i ova knjiga ukazuje na to da renesansni likovi nijesu samo likovi prošlosti. Na to ukazuje i samo značenje te riječi jer se radi o intelektualnom i umjetničkom procvatu koji je počeo u Italiji u 14. vijeku, kulminirao je tamo u 16. vijeku, a imao je veliki uticaj i u drugim djelovima Evrope. To je dakle ponovno rađanje, preporod klasične starine, odnosno slobodnog stvaralačkog duha. Zato se renesansa i smatra najvećim progresivnim prevratom koje je čovječanstvo do tada doživjelo.

Budući da se renesansa neprekidno preispituje, nedoumica oko toga ko je bio tipični čovek renesanse i dalje traje. Zbog toga je i u ovoj knjizi u velikoj mjeri oživljena ne samo prošlost i njeni mnogi značajni događaji, već i njene ideje, misli; oslikan je izgled ekonomske i političke realnost minulih doba, ne bi li se autentično dočaralo vrijeme koje je od ljudi tražilo i nov način doživljaja svijeta i novi tip intelektualne djelatnosti. Na ovaj način zamisao o rekonstrukciji istorije iznjedrila je osebujnu fresku ljudskog društva, a nezaustavljiva, po svojoj suštini i nepredvidiva događanja, sve intenzivnije doprinose tome da cjelokupna renesansa postane ne samo još izazovniji i obimniji već i sve važniji predmet stalnog proučavanja i preispitivanja. I ova knjiga na neki način upozorava čovjeka na neophodnost makar samo razmišljanja o nekom normalnijem, smirenijem vidu života, o ideji “ponovnog rađanja”, preporoda, rađanja novog života, jer je istovremeno sve više onog što direktno i nedvosmisleno ukazuje na to da renesansni likovi nijesu samo likovi prošlosti.

Knjiga “Čovjek renesanse” podijeljena je u devet poglavlja: renesansni vladar, kondotijer, kardinal, dvoranin, filozof i mag, trgovac i bankar, umjetnik, žena renesanse, morepolovci i starosjedioci. U svim ovim poglavljima dat je detaljan pogled tipova renesansnog čovjeka. Svaki od odabranih tipova dočaran je pojedinačnim istorijskim primjerima, slavnim ili anonimnim likovima i suštinski je uobličen društvenim okvirima svog vremena. Radi se, zapravo, o devet sakupljenih, i probranih eseja koji su pisani stručnom rukom, a njihova (važna) namjera bila je da na što bolji način oslikaju i današnje stanje u istraživanjima. Priređivač knjige, Euđenio Garin kaže da se stalno prelazilo sa ocrtavanja jednog tipičnog “lika” na žive primjere koje pruža istorija. Istovremeno se kaže da žene i ljudi renesanse izranjaju u svoj svojoj živoj jedinstvenosti upravo zbog nijansiranja likova, i stalnog međusobnog susretanja i preplitanja ali i zbog predstavljanja nečeg novog.

Sami pojam “čovjek renesanse” je danas prilično široko upotrebljiv pa je postao i dvosmislen. Ispočetka se odnosio na kulturno buđenje, što i jeste osobenost renesanse, ali vremenom je počeo da se odnosi i na svakodnevno potvrđivanje čovjeka, njegovih vrijednosti na različitim poljima, od umjetnosti do posve privatnog života. Za čovjeka renesanse postoji još i naziv - renesansni čovjek, odnosno univerzalni čovjek, i svi ovi termini označavaju čovjeka koji posjeduje znanja i vještine u više različitih oblasti. Tačnije, on je u njima ekspert, a ne običan poznavalac. U vrijeme kada je nastala odrednica, odnosno tačna definicija značenja te riječi, mislilo se na ljude koji odlično vladaju filosofijom, naukom, teologijom i umjetnošću.

Kako renesansa, kao što rekosmo, inspiriše na mnoga razmatranja, tako je i sa tom figurom “čovjeka renesanse”, ona je nerijetko fluidna, te je mnogi doživljavaju različito. Najeminentnija pera savremene istoriografije pišu o ljudima karakterističnim za određeno doba, a to dovoljno govori o značaju knjiga iz kojih možemo da nešto podrobnije saznamo o svakodnevnom životu pripadnika različitih društvenih kategorija, o njihovom socijalnom i ličnom identitetu, o nadanjima koja su utkana u temelje neke civilizacije. I u ovoj knjizi je u velikoj mjeri oživljena prošlost, njihove ideje, misli, oslikan je izgled ekonomske i političke stvarnosti jednoga vremena. Na ovaj način, cjelokupna zamisao o rekonstrukciji istorije kao istorije čovjeka, to jest društvenih tipova, iznjedrila je osebujnu fresku ljudskog društva.

Kao arhetip univerzalnog čovjeka u knjigama se prije svih navodi Leonardo da Vinči, slikar, kipar, arhitekta, inovator, naučnik, i matematičar, autor mnogih besmrtnih djela, poput Mona Lize i Tajne večere. Među djelima ostavio je i crtež Vitruvijanskog čovjeka koji predstavlja čovjeka u dva položaja - sa raširenim rukama i sa raširenim rukama i nogama. Oko čovjeka su opisani kružnica i kvadrat. Da Vinči je ovim crtežom htio da pokaže idealne čovjekove proporcije. Živio je upravo u doba renesanse i uveliko uticao na njen razvoj. I to ne samo u pitanjima umjetnosti - bio je neumorni istraživač čija radoznalost i svestranost nisu poznavale granice. Vjerovatno je prvi koji je nacrtao i dao ideju za mašinu kakva je helikopter. Bavio se i nacrtima za oružje, proučavao anatomiju na način na koji to prije njega nisu radili ni naučnici ni likovni umjetnici. Ostavio je značajnog traga i u razvoju optike, mehanike, geometrije...

U knjizi “Čovjek renesanse” navode se i imena drugih velikih ljudi, velikih umjetnika, naučnika, mislilaca, a ja ću pomenuti još samo nekoliko njih koji su obilježili 18. vijek: Mihaila Vasiljeviča Lomonosova, po kojem je i najveći državni univerzitet u Rusiji dobio ime. Zatim Ruđera Boškovića, poznatog Dubrovčanina koji se bavio filozofijom, astronomijom, matematikom, fizikom i pjesništvom. Tu je i Johan Volfgang Gete, njemački pjesnik, naučnik, političar i filozof s kraja 18. i početka 19. vijeka a pominje se kao jedan od najvećih genija Evrope.

Svi navedeni naučnici su svojim širokim interesovanjima i predanim radom i učenjem nastojali da doprinesu razvoju civilizacije i u tome su uspjeli. Ako pratimo istoriju dalje prema sadašnjosti mnogi učeni ljudi kažu da nije teško primjetiti da je ovakvih ljudi danas sve manje.

Knjiga “Čovjek renesanse” upozorava čitaoca na to da je renesansa kao period svjetske istorije, i istorije zapadne kulture, svojim nastajanjem, svojim vremenskim granicama, svojim sadržajima, svojim osobinama, samim svojim sastavom, uvijek bila, a to je i dalje, poprište živih sukobljenih tumačenja. Borila se i bori se oko svog odnosa prema srednjem vijeku. U tom pogledu postavljaju se brojna pitanja od onih koja se tiču polemičkih suprotnosti a i suštinskih nadovezivanja pa do onih koja se odnose na nejasnu hronološku granicu. Kao jedno od važnih pitanja kojim se ova knjiga bavi jeste i pitanje: da li je renesansa u svom rasprostiranju izvan granica italijanskih gradova u kojima je i nastala, sačuvala svoje osobenosti i koje, ili su se one transformisale? Osim toga tu se govori i o nepoznanici: da li su velikim umjetnicima kao što je bio Mikelanđelo, na primjer, bila ravnopravna protivteža otkrića na polju nauke i tehnologije? Ili, koliko neko značajno arhitektonsko rješenje jednog Bruneleskija, njegovo obilno znanje i izuzetna arhitektonska stručnost može biti shvatljiva običnom čovjeku bez prethodnog, ili makar istovremenog, sveopšteg tehničkog napretka? U istom duhu u knjizi se govori i o nepoznanici: u kojoj mjeri etičko-politička problematika Makijavelija, koja i dalje uznemirava čovjekovu savjest i koja predstavlja veliku političku filozofiju, odgovara konkretnim istorijskim iskustvima i da li može da doprinese njihovom razumijevanju? Dakle, ova se knjiga bavi brojnim, ali i bolnim pitanjima, ali i sukobima pri tumačenju istih. Mnogim obožavateljima ovih štiva nije jasno zašto danas nemamo univerzalnih ljudi? Da li zato što današnji čovjek više ne teži idealnom, već samo fizičkom savršenstvu, Vitruvijanskom čovjeku? Možda i zato što nemamo ni novi ideal, moćan poput onoga koji je nadahnjivao ljude renesanse.

Priređivač ove knjige Euđenio Garin (1909-2004) renesansni humanizam tumači kao epohu jedinstvenog kulturnog pregalaštva u kome su literatura, filologija, filozofija, umjetnost, politika, istorija i prirodne nauke stopljene u jednu kreativnu cjelinu, a iz takve situacije sve ove discipline su zabilježile dragocjen napredak.

Garin je četvrt vijeka predavao na Univerzitetu u Firenci, a potom je prešao u Scuola Normale Superiore u Pizi, gdje je završio svoju akademsku karijeru. Gotovo da nema jezika na koji nije prevedena neka njegova knjiga. Njegova bibliografija obuhvata hiljade publikacija o temama koje se kreću od istorije filozofije do srednjovjekovne i renesansne intelektualne istorije i od filozofske istoriografije do istorije intelektualaca i naučne kulture u dvadesetom vijeku.

( Vujica Ognjenović )