Kriptovalute opasnost na neregulisanom tržištu: Digitalni novac - nada i strah modernog svijeta

U Crnoj Gori nešto više od jedan odsto stanovništva posjeduje kriptovalute, njih 7.053 prema podacima Triple-A, privatne kompanije za procjenu broja imalaca kriptovaluta na globalnom nivou.

Najpoznatiji vlasnik kriptovaluta u zemlji je premijer Milojko Spajić. On je u imovinskom kartonu, još dok je bio ministar finansija i socijalnog staranja u 42. Vladi, naveo da posjeduje bitkoin. U posljednjem izvještaju, nakon što je preuzeo najznačajniju funkciju u državi, Spajić je prijavio da pored bitkoina posjeduje i druge kriptovalute - ETH (ethereum), BNB (binance), USDT (tether) i još neke kojima ne navodi naziv. Ni u jednom izvještaju nije precizirao kolika je vrijednost ovog digitalnog novca.

Za razliku od njega, aktuelni ministar pravde Andrej Milović naveo je da njegove kriptovalute vrijede 30 hiljada eura, iako ne ističe koje su tačno.

Neke od valuta koje ima Spajić postale su ključni alati za pranje novca, upozorava Kancelarija za droge i kriminal Ujedinjenih nacija (UNODC). Ističu da je tether postao omiljeno sredstvo za prevare širom istočne i jugoistočne Azije.

Kriptovalutama su se navodno bavila još neka imena koja se pominju ovih dana u javnosti. Tako je bivši operativac Agencije za nacionalnu bezbjednost (ANB) Duško Golubović, nakon što je MANS objavio istraživanje o višemilionskoj imovini njegove porodice, obznanio da je do dijela tih sredstava došao rudareći bitkoine. Tu su i Bojan i Dejan Petričević, graditelji sporne Lamele C, na Zabjelu, koja se ruši po nalogu ministra urbanizma, prostornog planiranja i državne imovine Janka Odovića. Petričevići su zbog rudarenja kriptovaluta bili i uhapšeni 2020. godine. Oni su osumnjičeni da su nelegalno napajali strujom čak 252 računara, preko kojih su dolazili do digitalnog novca. Za proces dolaženja do kriptovaluta, to jest rudarenja, neophodno je mnogo električne energije za napajanje specijalnih kompjutera, konstruisanih za ove poslove.

Nedavno je na graničnom prelazu sa Srbijom, Dobrakovo, državljaninu Srbije zaplijenjena neprijavljena oprema za rudarenje kriptovaluta, vrijedna skoro sedam hiljada eura.

Crna Gora bi, prema nekim ranijim izjavama premijera Spajića, trebalo da postane raj za kripto zajednicu. Tvrdio je da bi u industriji kriptovaluta u Crnoj Gori posao moglo da nađe desetak hiljada ljudi.

Tokom 42. Vlade, pri Ministarstvu finansija i socijalnog staranja bio je formiran i Direktorat za blokčejn i kriptovalute, na čijem je čelu bio Andrej Milović. Direktorat je ukinut 2022, kada su smijenjeni Spajić i Milović, pošto je Građanski pokret URA ušao u savez sa Demokratskom partijom socijalista (DPS) i dobio manjinsku podršku te partije za formiranje Vlade.

Dok je bio ministar finansija i socijalnog staranja, Spajić je u Crnu Goru doveo jednog od najpoznatijih imena iz kripto svijeta - Vitalika Buterina, kanadsko-ruskog biznismena koji je napravio ogromno bogtstvo poslujući sa digitalnim novcem. Buterin je dobio i crnogorski pasoš, koji mu je dodijelio tadašnji premijer Zdravko Krivokapić, na inicijativu Spajića. Od tada je ovaj kanadski državljanin više puta boravio u Crnoj Gori, pa i nedavno, nakon što je Spajić preuzeo ključnu funkciju u državi.

Zanimljivo je da je u junu 2023. u Tivtu pronađen kriptomat (bankomat za kriptovalute gdje se one mogu zamijeniti za eure ili neku drugu digitalnu valutu) iako takva vrsta trgovine u Crnoj Gori još nije zakonski regulisana. Tadašnji ministar finansija Aleksandar Damjanović je, nakon sjednice Vijeća za nacionalnu bezbjednost, saopštio da se kriptomat povezuje sa Džordžom Kotrelom, britanskim finansijerom i osuđivanim kriminalcem. Kotrel je, inače, pod istragom američkih istražnih organa. On je boravio u Crnoj Gori, i 2020. godine u Tivtu je osnovao kompaniju Private family office. Ratko Pantović, Kotrelov advokat, saopštio je da kriptomat nije njegovog klijenta, već vlasništvo kompanije Global Trust Limited čiji je osnivač Hon Kong Yong.

Da bi Crna Gora postala atraktivna za kripto zajednicu trebalo bi ispuni brojne preduslove. Prije svega legislativu, jer Evropska unija (EU) upozorava da se ova industrija mora urediti striktnim zakonskim rješenjima, da se ne bi dešavali ekonomski lomovi, zbog mogućih špekulacija i nesigurnosti valuta, ali i prevara kojih je do sada bilo mnogo. Pored toga, da bi se razvila ova industrija treba obezbijediti značajne količine električne energije, ali i vode.

Procjenjuje se, piše Forbes, da rudarenje samo bitkoina godišnje troši oko 127 teravat-sati struje, što je više od godišnje potrošnje električne energije u Norveškoj.

U tekstu Bitcoin's growing water footprint, objavljenom krajem prošle godine u časopisu Cell Reports Sustainability, finansijski ekspert Alex de Vries napisao je da bi rudarenje kriptovaluta moglo da utiče na količinu pitke vode u svijetu, ukoliko se sa tim nastavi bez mjera nadzora. De Vries navodi da se velika količina vode koristi za hlađenje termoelektrana na ugalj i plin koje daju energiju za rad računara u velikim data centrima. On procjenjuje da je rudarenje bitkoina 2021. godine potrošeno više od 1.600 gigalitara vode širom svijeta. Svaka transakcija, piše de Vries, na bitkoin blokčejnu koristi prosječno 16 hiljada litara vode, dovoljno da se napuni bazen.

Jedan od prvih sastanaka, nakon što je zauzeo poziciju prvog u Vladi, Spajić je imao u decembru prošle godine sa Ben Van Holom i Samsonon Mouom iz kompanije JAN3. Sastanku je prisustvovao i princ Filip Karađorđević. Oni su govorili o saradnji i mogućem uvođenju bitkoin hidro obveznica u Crnoj Gori.

Jedan od proklamovanih ciljeva kompanije JAN3 je da bitkoin postane službeno sredstvo plaćanja u različitim državama. Kao start up ova firma je bila aktivna u Salvadoru, koji je prvi u svijetu 2021. uveo kriptovalute kao zvanično sredstvo plaćanja. Tada je vrijednost jednog bitkoina bila preko 60 hiljada američkih dolara. Međutim, salvadorski eksperiment doživio je krah. Kriza usljed rata u Ukrajini, porast inflacije, odluke Federalnih rezervi SAD-a da povećaju kamatne stope, ali i prevare u kripto zajednici, uslovile su pad vrijednosti najpopularnije kriptovalute u svijetu, pa je bitkoin izgubio više od 50 odsto vrijednosti u 2022. godini. To je Salvador gurnulo u ekonomske probleme. Ranija upozorenja međunarodnih finansijskih institucija, prije svega Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) i Svjetske banke (SB), predsjedniku Salvadora Najibu Bukeleu, da će odluka o bitkoinu kao zvaničnoj valuti uticati na ionako nestabilne javne finansije, nijesu prihvatana, zbog čega je kasnije zemlja platila visoku cijenu, od koje se još nije oporavila, iako je vrijednost bitkoina u međuvremenu počela da se oporavlja.

U Salvadoru su, uz dolar koji je je zvanična valuta, svi morali da prihvate i bitkoin. Predsjednik Bukele je tvrdio kako se, između ostalog, odlučio na uvođenje kriptovalute u platni promet zemlje, da bi Salvadorcima koji žive u inostranstvu omogućio da šalju digitalni novac kući bez provizije. Doznake iseljenika čine oko 20 odsto bruto domaćeg proizvoda te države. Predstavnici više međunarodnih finansijskih organizacija navodili su da bi baš zbog transakcija iz inostranstva bitkoin mogao da postane privlačna valuta siromašnijim zemljama, koje imaju brojnu dijasporu.

Pored Salvadora, kompanija JAN3 djelovala je i u zemljama Južne Amerike. Stručnjaci sa zapada upozoravaju da neke kompanije koje se bave poslovima vezanim za kriptovalute obično imaju strategiju da uđu u zemlje koje nemaju razvijene institucije i regulative, jer na neregulisanom tržištu mogu lakše da se "prodaju" mnogi nesigurni projekti.

Bitkoin hidro obveznice

Kako su iz kompanije JAN3 naveli na njihovom oficijalnom sajtu, premijer Spajić je sa predstavnicima te firme i princem Karađorđevićem razgovarao o mogućnosti da se putem hidro obveznica iskoriste bogati hidroenergetski resursi Crne Gore za rudarenje bitkoina, što bi, kako su još istakli, bili novi izvori prihoda za državu.

"Premijer je ukazao na obilje rijeka u zemlji, ističući hidroelektrični potencijal… Ideja o izdavanju hidro obveznica pokazala je inovativno razmišljanje koje bi moglo da otvori nove puteve za ekonomski rast", piše još na sajtu JAN3.

Šta bi to podrazumijevalo, kako bi to uticalo na prirodu, rijeke, kakve bi se elektro postrojenja gradila i gdje, to nije objašnjeno nakon sastanka.

Prema pojašnjenju na sajtu Bitcoin News, hidro obveznice bi se vezale za mrežu rijeka u Crnoj Gori, izgradnju hidroelektrana i proizvodnju električne energije. Na taj način, navodi se na ovom specijalizovanom sajtu, nova energija bila bi upotrijebljena za stvaranje nove vrijednosti bitkoina.

I na sajtu Be in Crypto pisalo se o ovom slučaju.

"Bitkoin obveznice zasnovane na obnovljivoj energiji mogle bi da budu sljedeća velika mašina za održiva ulaganja. Štaviše, Crna Gora bi mogla biti sljedeća zemlja koja će početi da ih izdaje", navodi se na ovom portalu.

Zanimljivo, ovakav projekat je aktuelan u Salvadoru. U toj državi se, posredstvom JAN3, planiraju vulkanske obveznice kojima bi se za rudarenje bitkoina koristila energija iz vulkana Končagva, u čijem podnožju se planira i izgradnja bitkoin grada. Te obveznice bi trebalo da se izdaju početkom ove godine, a odobrene su krajem prošle, uprkos protestima zbog ove namjere u toj zemlji.

Kriptovalute su na udaru zelenih aktivista i regulatora i zbog povećavanja emisija ugljen dioksida. Ukupna emisija ugljen dioksida u globalnoj industriji bitkoina porasla je na 60 miliona tona, prema izvještaju Bank of America, što je jednako količini izduvnih gasova koje proizvede oko devet miliona automobila.

Finansijski savjetnik i bivši saradnik u Direktoratu za blokčejn i kriptovalute Novak Svrkota za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) ističe da rudarenje bitkoina nema ozbiljnog uticaja na zagađivanje životne okoline.

"Troši se samo električna energija. Najekološkije je na Islandu, na primjer, gdje se ona izvodi iz geotermalnih izvora. Nema nekih klasičnih zagađenja, osim onih koja idu na izradu same opreme", navodi on.

Svrkota ističe da je Crnoj Gori neophodna jedna opširna analiza prije pokretanja ozbiljnih projekata.

"Rudarenje bitkoina zasnovano na hidropotencijalu koji imamo treba da prođe detaljnu analizu. Potrebe za električnom energijom će eksponencijalno da rastu. Više je uzroka. Prije svega, povećana je upotreba baterija, ne samo u automobilskoj industriji, nego se dešava eksplozija broja svih uređaja koji koriste baterije. Električna energija je nova nafta, praktično. Tu je i pitanje vještačke inteligencije i super kompjutera, digitalizacije država. Sve to troši ogromnu količinu električne energije. To će biti resurs koji je potreban svima. Treba vidjeti i potencijal solarnih elektrana, šta ćemo sa tim viškom električne energije raditi, da li ćemo ga dati bitkoinu… Sve treba staviti na papir i uzeti u obzir", kaže Svrkota.

Premijer Spajić je govorio o mogućnosti osnivanja bitkoin zajednice u zemlji, slično zajednicama kao što su Bitcoin Beach u Salvadoru i Jungle i Lake.

Iz Centralne banke Crne Gore (CBCG) su, dok je na njenom čelu bio Radoje Žugić, upozoravali investitore na rizike ulaganja u kriptoimovinu, jer još nema odgovarajuće zakonske regulative. Ti rizici odnose se na špekulativna ulaganja i činjenicu da neke kriptovalute nemaju pokriće. Pored toga, isticali su da uloženi iznos investicije nije osiguran, da ne pripada sistemu zaštite potrošača i da nije obuhvaćen sistemom osiguranja depozita. Navodili su i da nema ni nadležne institucije koja štiti od gubitaka uzrokovanih ulaganjem u kriptoimovinu.

Zemlje sa najvećim brojem vlasnika kriptovaluta su Indija (šest odsto ukupne populacije), SAD (14 odsto), Vijetnam (21 odsto) i Pakistan (oko sedam odsto). Visoko se kotiraju i Rusija (sa oko šest odsto), Turska (pet odsto) i Ukrajina (10 odsto) - države iz kojih u posljednjih nekoliko godina brojni investitori borave u Crnoj Gori.

Kripto prevare: Amerika, Estonija, Velika Britanija, Srbija…

Jedna od poznatijih prevara u kripto svijetu je ona koju su počinile FTX i Celsius Network, kompanije čija su sjedišta bila na of šor rajevima - na Bahamima i Nju Džerziju. Osnivači ovih firmi, Sem Benkmen-Frid i Aleks Mašinski su se 2022. našli pred američkim tužilaštvom zbog obmane klijenata. Benkmen-Frid je osumnjičen da je pljačkao depozite klijenata FTX-a, kako bi platio dugove svog hedž investicionog fonda Alameda Research, te da je od tih novaca kupovao i nekretnine i donirao milione dolara za kampanje demokrata i republikanaca. Mašinski je optužen da je prevario investitore za milijarde dolara.

Policija u Estoniji uhapsila je 2022. Sergeja Potapenka i Ivana Turogina, zbog sumnje da su prevarili stotine hiljade ljudi, za oko 575 miliona dolara. Ova dvojica 37-godišnjaka navodila su klijente da ulože u lažno rudarenje kriptovalute HašFler i lažnu virtuelnu banku Polibijus.

Zanimljiv je i slučaj Ruže Ignjatove, 42-godišnje Bugarke koju potražuje FBI zbog navodne umiješanosti u organizovanje i prevaru kriptovalutom po imenu OneCoin. Ignjatova se predstavljala kao izumiteljka kriptovalute ravne bitkoinu i ubijedila je ljude, mahom u Velikoj Britaniji, da ulože novac. Ispostavilo se da je OneCoin lažna valuta, te da nikada nije ni bila zaštićena blokčejn tehnologijom kao druge. U suštini, Ignjatova je koristila klasičnu piramidalnu šemu, pa je tako prevarila mnoge, za više od četiri milijarde dolara.

I u našem regionu bilo je prevara. Početkom januara 2023. godine, u Srbiji je uhapšeno 14 ljudi koji su osumnjičeni da su putem interneta obamanuli strane državljane i pričinili im štetu veću od dva miliona eura. U akciji je učestvovao i Europol, kao i pravosudni organi Bugarske, Njemačke i Kipra.

"Osumnjičeni su reklamama na društvenim mrežama mamili žrtve na sajtove kojima su tajno upravljali, i nudili naizgled izuzetne mogućnosti ulaganja u kriptovalute. Žrtve, uglavnom iz Njemačke, prvo bi uložile niske, trocifrene sume, a zatim su ih ubjeđivali da izvrše transfere većih iznosa", naveli su tada iz Europola.

Slučaj Do Kvon

Jedan od najpoznatijih ljudi iz kripto svijeta, suosnivač singapurske laboratorije Terraform Labs, Južnokorejac Do Kvon, čije je puno ime Kvon do Hjung, trenutno je u pritvoru u Crnoj Gori. Njegovo izručenje su tražile Južna Koreja, kao i Amerika, gdje mu u Njujorku 25. marta ove godine slijedi suđenje koje je inicirala američka Komisija za hartije od vrijednosti (SEC). On se tereti za više krivičnih djela kao što su zavjera u cilju prevare "teške" 40 milijardi američkih dolara u vezi sa kupovinom, prodajom i manipulacijom kriptovalutama, to jest hartijama od vrijednosti, kao i za elektronsku prevaru.

Do Kvon je, prema pisanju portala Forkast, završio jednu od najprestižnijih privatnih srednjih škola u Južnoj Koreji, Daevon, u Seulu, a 2015. godine je diplomirao na čuvenom kalifornijskom Univerzitetu Stanford. Dobitnik je i Tjuringovih nagrada, za koju kažu da je kao Nobelova nagrada u računarstvu. U 2012. je proveo tri mjeseca na stažiranju za softversko inženjerstvo u kompaniji Apple Inc, a u 2015. još tri mjeseca u Microsoft Corp. Osnovao je 2016. telekomunikacionu kompaniju Anifi Inc.

Terraform Labs je pokrenuo u Singapuru 2018. sa Danijelom Šinom, takođe Južnokorejcem iz poznate porodice sa jakim političkim i biznis vezama. Njihova kompanija je u godini nakon osnivanja predstavila dvije digitalne valute - terraUSD (UST) i luna. Kasnije su iz Singapura sjedište firme prebacili u domovinu. Do aprila 2022. već su imali oko 230 hiljada štediša, pa je firma Terraform Labs tada vrijedila preko 40 milijardi dolara.

Međutim, u 2022. dogodila su se masovna povlačenja digitalnog novca iz njihovog protokola Anchor-a, što je destabilizovalo valute terraUSD i lunu koje su postale bezvrijedne, i firma koja je vrijedila desetine milijardi potpuno je propala.

Pravosuđe će tek utvrditi šta je prouzrokavalo ovaj lom i masovna povlačenja i kakva je uloga osumnjičenih osnivača bila u svemu tome, da li su oni povukli taj novac. Iz Terraform Labs-a su pokušali da se pravdaju da su žrtva napada konkurencije, ali nikada nijesu identifikovali koje, niti su predočili jasne dokaze za te tvrdnje.

Do Kvon i njegov patner su, prema pisanju Forkast portala, uništili stotine hiljada ljudi, od kojih su mnogi izgubili svoju životnu ušteđevinu. Policija u Južnoj Koreji je i neke slučajeve samoubistva povezala sa ovim kolapsom i procijenila da je ovaj slučaj prouzrokovao štetu u vrijednosti od 58 milijardi dolara za 280 hiljada ljudi u toj zemlji.

Slom Do Kvonovog Terraform Labs-a doveo je do krize na globalnom kriptotržištu i pada vrijednosti i drugih kriptovaluta. Tako su krajem 2022, i neki od najvećih i najpouzdanijih kripto projekata počeli da propadaju, a najpoznatija kriptovaluta - bitkoin je značajno izgubila na vrijednosti.

Kvon je u septembru 2022. u Južnoj Koreji optužen za prevaru i kršenje Zakona o tržištu kapitala. Tada je i Interpol za njim izdao crvenu potjernicu na zahtjev južnokorejskih vlasti. U oktobru iste godine, Do Kvon se pojavio u podkastu Unchained koji vodi novinarka specijalizovana za kriptovalute Laura Šin i kazao je da su neke greške napravljene, ali da se ne radi o prevari ili piramidalnoj šemi.

Ministarstvo spoljnih poslova Južne Koreje je u oktobru 2022. mislilo da se Kvon nalazi u Singapuru. Međutim, ubrzo su južnokorejski tužioci potvrdili da je on otišao u Evropu preko Dubaija. Prvo se sumnjalo da se naselio u Srbiju, jer je tu prijavio adresu. Onda je u martu 2023. uhapšen na podgoričkom aerodromu, odakle je, navodno, sa lažnim pasošem pokušao da se vrati za Dubai. Nije poznato kako je i zbog čega Do Kvon završio u Crnoj Gori.

Slučaj Do Kvon je, samo nekoliko dana prije parlamentarnih izbora 2023, tresao izbornu kampanju. Nakon što je uhapšen, Do Kvon je na više adresa crnogorskih zvaničnika poslao pismo u kom je navodno naveo da mu je Spajić tražio da se da se uključi u finansiranje njegove kampanje. On je navodno još tvrdio i da Spajića poznaje od 2018. Ovaj slučaj je u političke svrhe pokušao da iskoristi tadašnji premijer Dritan Abazović, sumnjičeći Spajića za veze sa Do Kvonom. Prema procjenama analitičara, ovo je donekle oštetilo izborni rezultat Pokreta Evropa sad (PES), ali još više samog Abazovića, koji je postao neprihvatljiv partner Spajićevoj partiji, koja je ipak dobila najviše glasova.

Spajić je demantovao sve optužbe. Naveo je da je Do Kvon uhapšen zahvaljujući njemu.

"Do Kvon je prevarant koji je prevario milione ljudi, uključujući i moje prijatelje i kompaniju u kojoj sam radio, kada smo još rane 2018. investirali u projekat, zbog čega smo imali i posebnu satisfakciju da ga prijavimo čim smo saznali da se krije u Crnoj Gori, a da ga privatni avion čeka da ide u Dubai", rekao je Spajić tada Vijestima.

Kazao je i da se sa Do Kvonom sreo 2022, ali da tada nije mogao znati da li je na potjernici.

Do Kvonova firma Terraform Labs je nedavno podnijela zahtjev za zaštitu od bankrota na američkom sudu za stečaje u Delaveru. U zahtjevu se navodi da će prijava stečaja omogućiti kompaniji da "izvrši poslovni plan dok je u pravnim postupcima koji su u toku".

Kakva je zakonska regulativa kripto industrije u svijetu

Zbog ovakvih i sličnih slučajeva, u brojnim razvijenim zemljama donešeni su zakoni kojima se nastoji regulisati oblast kriptovaluta. Iako države trenutno nemaju uticaj na samo tržište kriptovaluta, one mogu da uvedu porez na ovaj digitalni novac, a svjetska fiskalna struka pokušava da nađe načine da to učini. U Singapuru se, recimo, kriptovalute definišu kao usluga, u SAD-u kao kapitalno dobro, a u Njemačkoj kao privatni novac.

U junu 2022. su u EU uvedeni zakoni kojima se osigurava identifikacija i praćenje kriptoimovine kako bi se spriječila razna krivična djela. Na EU prostoru važi Uredba Evropskog parlamenta i Vijeća o tržištima kriptoimovine - EU Markets in Crypto-Assets Act (MICA). Takođe, važeća je i 6AMLD Direktiva koja uređuje ovo pitanje sa stanovišta pranja novca i finansiranja terorizma. Tako se od firmi koje žele da se bave kriptovalutama zahtijeva ispunjavanje određenih uslova i dobijanje licenci.

U Hrvatskoj Zakon o porezu na dohodak kriptovalute tretira kao oblik investicije, a ovaj novac se definiše kao dohodak od kapitala. Ne oporezuje se posjedovanje kriptovaluta, već zarada ostvarena prodajom te imovine.

U Srbiji je 2021. stupio Zakon o digitalnoj imovini, kojim se, između ostalog, definišu pojmovi kao što su virutelne valute, digitalni tokeni, kriptomati. Osim što definiše ove osnovne pojmove, zakonom se uređuju oblast izdavanja, trgovine i pružanja usluga povezanih sa digitalnom imovinom. Nadzorni organi za kriptovalute su Narodna banka Srbije i Komisija za hartije od vrednosti.

I u Crnoj Gori je u 2022. sličan zakon bio u pripremi tadašnjeg Direktorata za blokčejn i kriptovalute pri Ministarstvu finansija i socijalnog staranja. Međutim, taj predlog zakona nikada nije usvojen.

U pojedinim medijima navodili su da se planira donošenje zakonskog okvira za kriptovalute tokom ove godine. Iz Ministarstva finansija, do objavljivanja ovog teksta, nijesmo uspjeli da dobijemo odgovor oko zakonskog okvira.

U zemljama koje su pod sankcijama kriptovalute sve popularnije

EU je 2022, pooštravajući sankcije Rusiji zbog rata u Ukrajini, zabranila Rusima pružanje usluga kriptovalutama i blokčejn transakcije.

"Postojeća ograničenja za kriptoimovinu su pooštrena zabranom svih novčanika za čuvanje kriptoimovine, računa ili kastodi usluga, bez obzira na iznos sredstava u novčaniku", piše u saopštenju za javnost koje je objavila Evropska komisija (EK).

To se dogodilo jer su kriptovalute, nakon što su gotovo sve ruske banke isključene iz najvećeg međunarodnog bankarskog sistema transfera SWIFT, a kompanije Visa i MasterCard napustile rusko tržište, Rusima postale jedan od najpopularnijih načina za vršenje transakcija.

Pitanje da li se kriptovalute mogu zloupotrijebiti i za zaobilaženje sankcija nametnulo se i zbog Irana, kada je 2022. visoki iranski zvaničnik Alireza Pejman-Pak na mreži X objavio da je Teheran prvi put koristio neidentifikovanu kriptovalutu da plati 10 miliona dolara za uvoznu robu jednom trgovinskom partneru čije ime nije navedeno. Najavio je i da će upotreba kriptovaluta povećati u spoljnoj trgovini. To je u EU shvaćeno kao poruka Irana da je pronašao način da zaobiđe međunarodne sankcije.

Šta su i kako su nastale kriptovalute i blokčejn

Iako ne postoji zvanično prihvaćena definicija, kriptovalute su alternativne digitalne valute nastale uz pomoć veoma složenih kodnih sistema koji pružaju bezbjednost prilikom transakcija, anonimnost i kontrolu.

Evropsko nadzorno tijelo za bankarstvo (EBA) kriptovalute definiše kao digitalni prikaz vrijednosti koji nije povezan s konvencionalnim novcem, ali ga fizička i pravna lica prihvataju kao sredstvo razmjene. Mogu se prenositi, čuvati i njima se može trgovati elektronskim putem, a njihova vrijednost se mjeri ponudom i potražnjom.

Vjeruje se da je Satoši Nakamoto 2008. razvio bitkoin, jednu od najpoznatijih kriptovaluta. Nakamoto je pseudonim osobe ili grupe osoba, a ni danas nije poznato ko stoji iza tog imena.

Vrijednost jednog bitkoina mijenja se na dnevnom nivou. U početku je vrijedio manje od eura, a u vrijeme kada je ovaj tekst nastao, 43.047,40 eura. Bitkoin je dostigao najveću vrijednost 2021, tokom karantina izazvanog pandemijom.

Glavni razlozi rasta vrijednosti bitkoina je što je broj ove valute ograničen - postoji samo 21 milion bitkoina i nikada neće postojati više, dok se količina ostalih valuta mijenja. Takođe, da bi neko rudario bitkoine mora da koristi ogromne količine električne energije i skupu opremu.

Rastu cijene bitkoina u prošlosti, piše magazin Moneyweb, doprinosio je i rizik od ekonomskog kraha izazvanog pandemijom COVID-19, kada su širom svijeta centralne banke masovno štampale novac.

Nakamoto je osmislio i prvu blokčejn bazu podataka koja sadrži informacije o svim transakcijama koje su ikada izvedene i ta baza ima ulogu “posrednika”, odnosno da obezbijedi sigurnost transakcije. Nju čine manje baze (blokovi) koji su međusobno digitalno povezani, a sadrže sve informacije o raznim digitalnim transakcijama - podatke iz knjige rođenih, vlasničke listove, ugovore… Kada se u blokčejn unese neki podatak, on se više ne može mijenjati.

I pored blokčejna, kada je jednom poslat, novac se više ne može vratiti, jer nema centralne institucije ili kompanije koja nadzire transakcije. Posljedica ovako uređenog sistema može biti prostor za brojne prevare.

Ovaj tekst kreiran je u okviru projekta "Ekološke mreže - ključ razvoja na temeljima očuvane prirode" koji realizuje NVO Crnogorsko društvo ekologa. Projekat je podržan je od strane Centra za građansko obrazovanje (CGO), u okviru programa "OCD u Crnoj Gori - od osnovnih usluga do oblikovanja politika - M'BASE" koji finansira Evropska unija, a kofinansira Ministarstvo javne uprave. Sadržaj ovog teksta isključiva je odgovornost NVO Crnogorsko društvo ekologa i ne odražava nužno stavove CGO-a, Evropske unije ili Ministarstva javne uprave.

( Tim CIN-CG )