Mediteranski akordi Voja Stanića: Tri kreativne faze

U ranim radovima, slikajući najčešće ljude in marginem, u elegično-melanholičnoj skali raspoloženja, koja se projektuje sumornošću tonaliteta, autor izražava humanu saglasnost sa patnjama i siromaštvom čovjeka. Gotovo jedinstvenu seriju, sljedstveno naznačenom konceptu, predstavljaju slika iz života lađara i ribara, brevijarium satkan od snova i nada, bonaca i nevera, sudbinskih usuda. Samotni ribar apatičnog lica, na svom trošnom čamcu podno svitog jedra, u rukama drži zdjelu bez jestiva ikakvog; u procesiji tužnoj, u lijesu podobnom barci - ribari nose preminulog druga; ukotvljene ribarice i živost brodara što se spremaju da lov love na morskoj pučini; lakokrili galebovi šestare nad starim morskim vukom dok odmara na obalnoj ponti - fragmenti su iz dijela kreacija datog tematskog kruga. U nizu varijacija, tako tipičnih žanr-prizora iz ribarskog životopisa, često anemičnih, Stanić je ostvario platna izuzetnog vitaliteta u svojoj jednostavnosti. Ima doze iskrenosti i sentimentalizma u ovim, samo naizgled prozaičnim scenama, slikanim bez sjenki i slobodnim tankim slojem boje - zarad njene ekspresivne funkcije. Posebno treba naglasiti slikarevu strast prema svakovrsnim moreplovnim lađama, prisutnim na mnogim slikama kao scenografski elemenat, ili, pak, kao mjesto događaja: jedrenjaci sa jednim ili više jarbola, trgovački i lučki čamci, barke sa veslima, leute i pasare, barkače sa ručnim i motornim pogonom, potvrda su poznavanja tipologije i elementarnih tehničkih karakteristika raznog brodovlja. (...)

Stanićevo slikarstvo, kompleksno po svom karakteru, ne da se kategorizovati, smjestiti u okvir jednog likovno-tematskog izraza, a da se ne zapadne u puki formalizam. U vaskolikim analizama njegove poetike, paralelama i analogijama sa duhovnim prethodnicima, odnosno anatomiranja “kulturne memorije”, nalazimo identične konstatacije kojima se nastoji samosvojan i u likovno-istorijskom vidu značajan slikarski svijet definisati sa aspekta određene estetske kategorije. Obim je veliki: nadrealizam, moderni primitivizam, naivizam, narativnost, magični realizam i još mnoge determinante, koje samo potenciraju slojevitost i sublimiranost njegove likovne misli. Formirao se u periodu kada su apstrakcije predstavljale vladajuću vokaciju u našoj i evropskoj umjetnosti. Na apstraktne pravce i savremene tendencije ostao je posve imun.

Dokumentarnost, posebno u ostvarenju rustikalnih realiteta, jednostavna kompozicija sred koje se prepliću satirički, groteskni i nadrealni elementi, a nadasve Hegedušićevo stremljenje da spoji narodni duh i moderni slikarski izraz, podsticali su Stanićeva likovna istraživanja. Naznačeni iskustveni postupci, iz vremenski i prostorno različitih kulturno-duhovnih okvira, sjedinjeni bez sinkretizma, grade originalan estetski diktat.

Sva estetska istraživanja u procesu definisanja likovne sintakse, izvjesne mijene i izuzetna plodotvornost, osnova su - mada ne sasvim precizna referenca - za tematsko hronološku klasifikaciju stvaralačkog opusa Voja Stanića, budući da ne postoje posve konzistentni stilsko-motivski ciklusi jednog u biti homogenog djela. On se mijenja in continuo ali polagano, bez radikalnih metamorfoza svoje misli, sve u cilju perfekcionisanja stila i dosljednijeg likovnog ovaploćenja svojih filozofskih premisa, a ne formalnih zahtjeva. U svom epistolarijumu - U dokolici, sam umjetnik bilježi: “Pročitao sam da je neko rekao da se ‘samo idioti ne mijenjanju’. Ja sam jedan od tih idiota. Ne vjerujem u mijenjanje ljudi i ne vjerujem u ljude koji se mijenjaju. Čovjek se samo usavršava i postaje bolji ili gori, ali je uvijek on.”

Sa tih razloga, svaka periodizacija je dijelom uslovna, pa i ona opšteprihvaćena, koja pravi distinkciju između tri kreativne faze u sveukupnom radu. Prva faza je skulptorska, i ona je precizno demarkirana. Drugi stvaralački krug, zapravo prvi slikarski, čine rani radovi sa već iskazanim karakteristikama. Narativnost kao relevancija slikarske biti je očigledna, ali za razliku od radova iz treće faze, u kojoj se na jednom platnu ređaju isječci stvarnosti, u ovoj jedna slika nosi jednu fabulu. Gro stvaralačke produkcije vezan je za treću fazu, koja sa izvjesnim modifikacijama kao objektivitetima za formiranje podgrupa, traje do kraja kreativnih postignuća.

Stanićeva prva samostalna izložba u Crnoj Gori, u Umjetničkom paviljonu u Titogradu marta 1966. godine, i četvrta po redu, no najcjelovitija i najznačajnija prezentacija do tada, faktički je ustanovila treću fazu. Slike: Brod, Čovjek na terasi, Vjetar i mnoge druge sa ove izložbe, trajni su reprezentanti ovog stvaralačkog ciklusa. Naglašenu tematsku razuđenost kreacija integriše stilska principijelnost. Efekat spontanosti, iskrenost autorovog introvertnog pogleda na motiv, te osjećaj za igru - prisutan jakim intenzitetom u ovoj umjetnosti, a koji van sumnje vuče korijene iz djetinjstva - značajni su komunikativni elementi i polazišta za objektivnu interpretaciju djela. Marginalnost naivističkih premisa, transpozicija stvarnog događaja u magičnu ravan, poistovjećenje izražajnih sredstava s namjerom, nivo uopštavanja i kontrasnost, atraktivniji raspored boja u odnosnom koloritu, jasno se očitavaju. Autor realizuje neobično tople sivo-zelene, žute, oranž i modre, plave i plavo-zelene tonove, ne uvijek u saglasju sa stvarnosnim podsticajima, jer sada realnost i slikarske kanone podređuje ideji. Tako azur, kao izraz uzvišene i nostalgične ljepote mora, sve češće zamjenjuje žuta boja, a zelena sve više dominira u obradi ljudskih figura. Uisitinu, “sva djela majstora čine jedan veliki mit, koji nema ni prošlosti, ni sadašnjosti, ni budućnosti”. Zapravo, “postoji samo mitska poetska realnost, sveobuhvatna, cjelovita.”

Kvalitativnu dimenziju Stanićevim platnima dalo je sistematsko osvajanje prostora, više nego promjene u kolorističkoj orkestraciji. Tako “povećava scenu i prilagođava je božanskom vidikovcu odakle ‘špijunira’ vitalna mjesta i život primorskih gradića.” Svjestan značaja scenske arhitektonike za kompleksnost kompozicije, kako u enterijeru tako i u eksterijeru, on siže smješta u dubinu prostora, sa figurama i predmetima modeliranim formom i volumenom, čijoj kontrapunktiranosti doprinose svijetlo-tamni odnosi i nijansiranje, i nedvojbeni utisak predmetne trodimenzionalnosti. Prostor realizuje ekspresionističkim manirom, a suočen sa važećim pravilima perspektive, koja nekonveniraju narativnosti u iskazu, svjesno ih modifikuje na jedinstven način. Ta nedisciplinovana perspektiva i odsustvo stereometrijskih normi često reprodukuju uznemirujuće i fantastičke efekte. Redukovanom linearnom perspektivom (koja registruje iluzorno smanjenje dimenzija objekta u fonu), autor postiže prostornu dubinu, dok “atmosfersku perspektivu” (baziranu na činjenici da vizurama smeta nepostojanje apsolutne atmosferske čistote u jasnom opažanju udaljenih likova) gotovo ne koristi.

(...)

Fundamentalnu odrednicu Stanićevih umjetničko-filozofskih pogleda čini antropocentrizam - stavljanje čovjeka u središte svijeta, ekspliciran na početku “stvaralačke avanture”, u vremenu estetskog radikalizma modernizma, kada je figuralni sadržaj bio gotovo proskribovan kao sinonim umjetničke retrogradacije. Problematičar životnih antinomija, čije refleksije imaju ishodište u znamenitom Protagorinom stavu - Čovjek je mjera svih stvari (homo men sura) i fantasta razuđene imaginacije, Stanić je tvorac nove realnosti: poetskog spoja misterija i svakodnevnih životnih prizora, u kojem figure egzistiraju po zakonima novostvorene vaseljene.

(Odlomci iz opširnijeg teksta koji je integralno objavljen u ART-u u tri nastavka 2023.)

( Akademik Niko Martinović )