Gaza i kraj poretka zasnovanog na pravilima

Nakon više od četiri mjeseca sukoba, izraelsku kampanju odmazde protiv Hamasa karakteriše obrazac ratnih zločina i kršenja međunarodnog prava. Opravdanje Izraela za rat u Gazi je eliminacija Hamasa, koji je odgovoran za užasne zločine počinjene tokom njegovog napada sedmog oktobra na Izrael. Ubijeno je 1.139 ljudi, uglavnom izraelskih civila, hiljade su ranjene, nepoznat broj žena i djevojaka izložen seksualnom nasilju, a 240 ljudi je uzeto za taoce, od kojih su mnogi i dalje u zatočeništvu Hamasa.

Kao odgovor, Izrael je nasilno raselio Palestince, nametnuvši uslove koji su stotine hiljada ostavili bez osnovnih ljudskih potrepština. Izveo je neselektivne, nesrazmjerne i direktne napade na civile i “civilne objekte”, kao što su škole i bolnice. Ubijeno je više od 28.000 Palestinaca, većinom žena i djece. Ogromni djelovi Gaze su sravnjeni sa zemljom, petina infrastrukture i većina domova u enklavi su sada oštećeni ili uništeni, pa je ta oblast uglavnom nenaseljiva. Izrael je uveo produženu blokadu, uskraćujući Palestincima adekvatnu hranu, vodu za piće, gorivo, pristup internetu, sklonište i medicinsku njegu, što je akcija koja se svodi na kolektivnu kaznu. On zatvara građane Gaze u nehumanim i ponižavajućim uslovima, i Izrael priznaje da su neki od pritvorenih već umrli. U međuvremenu, na Zapadnoj obali, nasilje izraelskih snaga i naseljenika nad Palestincima je značajno poraslo.

Kao da su ozbiljne moralne lekcije holokausta, Drugog svjetskog rata, gotovo zaboravljene, a sa njima i sama srž višedecenijskog principa "nikad više"

Sjedinjene Države i mnoge zapadne zemlje podržale su Izrael, pružajući vojnu pomoć, suprotstavljajući se pozivima u Ujedinjenim nacijama na prekid vatre, zaustavljajući finansiranje Agencije UN za pomoć palestinskim izbjeglicama i odbacujući tužbu Južne Afrike za genocid protiv Izraela u Međunarodni sud pravde (ICJ), čak i dok se pokolj nastavlja.

Današnje diplomatsko saučesništvo u katastrofalnoj krizi ljudskih prava i humanitarnoj krizi u Gazi je kulminacija višegodišnje erozije međunarodne vladavine prava i globalnog sistema ljudskih prava. Takvo propadanje je ozbiljno počelo nakon 11. septembra, kada su SAD krenule u “rat protiv terorizma”, kampanju koja je normalizovala ideju da je sve dozvoljeno u potrazi za “teroristima”. Da bi sprovodio rat u Gazi, Izrael pozajmljuje etos, strategiju i taktiku iz tog okvira, čineći to uz podršku SAD.

Kao da su ozbiljne moralne lekcije holokausta, Drugog svjetskog rata, gotovo zaboravljene, a sa njima i sama srž višedecenijskog principa “nikad više”: njegova apsolutna univerzalnost, ideja da štiti sve nas ili nikog od nas. Ovo propadanje, tako očigledno u uništenju Gaze i odgovoru Zapada na njega, signalizira kraj poretka zasnovanog na pravilima i početak nove ere.

Doba univerzalnosti

Univerzalnost, princip da svima nama, bez izuzetka, podjednako pripadaju ljudska prava, bez obzira ko smo i gdje živimo, leži u srcu međunarodnog sistema ljudskih prava. To je bio temelj Konvencije o genocidu i Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, obje usvojene 1948. godine, i nastavio je da oblikuje nove instrumente odgovornosti tokom godina, uključujući Međunarodni krivični sud, osnovan 2002. Decenijama je ta pravna infrastruktura pomagala da se osigura da države poštuju obaveze u pogledu ljudskih prava. Ona je globalno definisala pokrete za ljudska prava i bila osnova najvećih dostignuća u oblasti ljudskih prava dvadesetog vijeka.

Kritičar ovog sistema bi mogao tvrditi da su države samo na riječima podržavale univerzalnost. Dvadeseti vijek obiluje primjerima neuspjeha u očuvanju jednakog dostojanstva svih: nasilje nad onima koji se zalažu za dekolonizaciju, rat u Vijetnamu, genocid u Kambodži i Ruandi, ratovi koji su uslijedili nakon raspada Jugoslavije i još mnogo toga. Svi ovi događaji svjedoče o međunarodnom sistemu koji je više ukorijenjen u sistemskoj nejednakosti i diskriminaciji nego u univerzalnosti. Sa dobrim razlogom, moglo bi se tvrditi da univerzalnost nikada nije primijenjena na Palestince, koji su, kako je to opisao palestinsko-američki intelektualac Edvard Said, od 1948. bili “žrtve žrtava, izbjeglice izbjeglica”.

Ipak, sudbina univerzalnosti ne leži u rukama onih koji je izdaju. Umjesto toga, kao višegodišnji ambiciozni projekat za čovječanstvo, njegova moć počiva, prije svega, u njenom neprekidnom proglašavanju i njegovoj upornoj odbrani. Tokom dvadesetog vijeka, princip univerzalnosti je imao brojne neuspjehe, ali je opšti pravac bio ka njegovom proklamovanju, potvrđivanju i odbrani. To se, međutim, promijenilo u ranim godinama dvadeset prvog vijeka, sa pokretanjem “rata protiv terorizma” nakon tragičnih događaja od 11. septembra.

Skidanje rukavica

Tokom posljednjih 20 godina, doktrinu i metode “rata protiv terora” su usvajale ili oponašale vlade širom svijeta. Oni su korišteni da prošire domašaj i opseg mjera državne “samoodbrane” i da, uz najmanju suzdržanost, gone sve ljude ili vlasti za koje se smatra da potpadaju pod labavo definisanu, ali široko primijenjenu oznaku “terorističke prijetnje”.

Izuzetno velik broj ubistava civila u Gazi počinjenih u ime samoodbrane i borbe protiv terorizma je logična posljedica tog okvira, koji je izopačio i skoro razmontirao međunarodno pravo, a sa njim i princip univerzalnosti.

Američki vazdušni napadi u Avganistanu, Iraku, Pakistanu, Somaliji i Siriji doveli su do masovnih civilnih žrtava. Američka vojska je uvijek tvrdila da je preduzela neophodne korake da zaštiti civile. Ali je pružila malo objašnjenja o tome kako je tačno razlikovala civile od boraca i zašto je, ako je ispravno razlikovala, ubijeno toliko civila.

Sa dobrim razlogom, moglo bi se tvrditi da univerzalnost nikada nije primijenjena na Palestince, koji su, kako je to opisao palestinsko-američki intelektualac Edvard Said, od 1948. bili "žrtve žrtava, izbjeglice izbjeglica

Tokom posljednjih 20 godina, vlade širom svijeta su usvojile slične metode. U Siriji, rusko nemilosrdno bombardovanje civilne infrastrukture dovelo je do hiljada civilnih žrtava. Ipak, u slučajevima koje je dokumentovao Amnesti internešnal, ruske vlasti su tvrdile da njihove oružane snage gađaju “terorističke” mete, čak i kada su uništavale bolnice, škole i pijace. Ruska invazija na Ukrajinu 2022. takođe je opravdana neutemeljenim argumentima o samoodbrani i izuzecima od zabrane upotrebe sile. Njeni neselektivni napadi doveli su do hiljada civilnih žrtava, usred sve većeg broja dokaza o zločinima po međunarodnom pravu, kao što su mučenje, deportacija i prisilno premještanje, seksualno nasilje i protivzakonita ubistva. Kina se, takođe, pozvala na “borbu protiv terorizma” kako bi opravdala rasprostranjeni obračun sa Ujgurima, Kazasima i drugim pretežno muslimanskim etničkim manjinama u Sinđangu, što je rezultiralo zločinima protiv čovječnosti.

Korijeni izraelskog masovnog bombardovanja Gaze sežu dublje u istoriju od dugotrajnog “rata protiv terora”, uključujući protjerivanje oko 750.000 Palestinaca iz njihovih domova 1948. godine, što je postalo poznato kao nakba ili katastrofa. Ali to je takođe temeljno manifestacija erozije međunarodnog prava iz 21. vijeka u kojoj su malo ili nimalo poštovana ograničenja koja je postavio sistemom poslije Drugog svjetskog rata: ni ona iz Povelje UN, u međunarodnom pravu ljudskih prava, ili čak iz Konvencije o genocidu, kako tvrdi Južna Afrika.

Gdje je protest?

Neposredno nakon 7. oktobra, zapadne vlade su osudile Hamasove zločine i izrazile bezuslovnu podršku Izraelu, što je razumljiv i predvidljiv odgovor na užas nanijet stanovništvu bliskog saveznika. Ali trebalo je da promijene retoriku kada je postalo jasno, što jeste vrlo brzo, da je izraelsko bombardovanje Gaze ubilo hiljade civila. Sve vlade, posebno one koje imaju uticaj na Izrael, trebalo je da nedvosmisleno i javno osude nezakonite akcije Izraela i pozovu na prekid vatre, na povratak svih talaca i na odgovornost za ratne zločine i druga kršenja na obje strane.

To se nije desilo. Tokom prva dva mjeseca rata, administracija Džoa Bajdena je uglavnom umanjivala gubitak života u Gazi. Ona nije osudila nemilosrdno izraelsko bombardovanje i razornu opsadu. Nije priznala kontekst izraelsko-palestinskog sukoba, uključujući 56 godina izraelske vojne okupacije, i umjesto toga je prihvatila izraelski okvir borbe protiv terorizma.

I kako se rat nastavljao, Bajdenova administracija je branila izraelsku taktiku. Ponavljala je neke od neprovjerenih i kasnije odbačenih izraelskih tvrdnji o zločinima Hamasa. Iako su SAD na kraju postale glasnije po pitanju zaštite palestinskih civila, odbile su da javno podrže ključne korake koji bi pomogli da se spasu njihovi životi. Umjesto toga, u UN, SAD su stavile veto na rezolucije Savjeta bezbjednosti koje pozivaju na humanitarne pauze u ratu. Tek 22. decembra su dozvolile, kada su bile uzdržane, da Savjet bezbjednosti usvoji kompromisnu ​​rezoluciju koja poziva na “hitne korake da se odmah omogući bezbjedan i nesmetan i proširen humanitarni pristup” Gazi i “uslovi za održivi prekid neprijateljstava”. Nikada nisu javno razmotrile da prestanu da šalju oružje Izraelu.

Nekoliko dana nakon presude Međunarodnog suda pravde i njegovih poziva na privremene mjere za sprečavanje genocida u Gazi, SAD i niz drugih zapadnih vlada otkazale su finansiranje Agencije UN koja pruža spas ljudima u Gazi. Ta odluka ne ignoriše samo očigledne rizike genocida, već služi da ih pojača i ubrza. Status SAD kao supersile i njihov uticaj na Izrael znači da je Vašington u jedinstvenoj poziciji da promijeni stvarnost na terenu u Gazi. Više od bilo koje druge zemlje, Amerika može da spriječi svog bliskog saveznika da nastavi da čini zločine. Ali do sada je odlučila da to ne čini.

Ovaj obrazac ponašanja ima ogromnu cijenu. Kao što je jedan diplomata G-7 rekao: “Definitivno smo izgubili bitku na globalnom jugu. Sav posao koji smo uradili sa globalnim jugom (oko Ukrajine) je izgubljen. ... Zaboravi na pravila, zaboravi na svjetski poredak. Nikada nas više neće slušati”.

Promjena epoha

Iako je bilo proba za događaje u Gazi koji su pokazali krajnje nepoštovanje međunarodnog prava, rat tamo bi mogao označiti kraj predstave. Rizik od genocida, težina počinjenih kršenja i slabašna opravdanja izabranih zvaničnika u zapadnim demokratijama upozoravaju na promjenu epoha. Poredak zasnovan na pravilima koji je upravljao međunarodnim poslovima od kraja Drugog svjetskog rata je na izmaku i možda nema povratka.

Posljedice ovog napuštanja su previše očigledne: više nestabilnosti, više agresije, više sukoba i više patnje. Jedini mehanizam za kontrolu nasilja biće još više nasilja. Kraj poretka zasnovanog na pravilima će takođe donijeti širenje i opipljiv gnjev u svim slojevima društva, u svim krajevima planete, osim među onima koji su u poziciji da požanju bilo kakve ukaljane nagrade koje se mogu izvući iz raspada međunarodnog sistema.

Međutim, mogu se preduzeti koraci da se spriječi ovaj najgori scenario. Oni počinju trenutnim prekidom svih vojnih operacija i Izraela i Hamasa, trenutnim oslobađanjem svih preostalih civilnih talaca koje je Hamas oteo i svih Palestinaca koje je Izrael nezakonito zatočio, i ukidanjem opsade Gaze. Privremene mjere MKS za sprečavanje genocida u Gazi moraju biti u potpunosti sprovedene.

Izrael i njegov najveći podržavalac, SAD, moraju prihvatiti da je deklarisani vojni cilj uništenja Hamasa izazvao ogromnu cijenu po civilne živote i infrastrukturu, što se vjerovatno ne može opravdati po međunarodnom pravu. Sada je važnije nego ikada da tužilac Međunarodnog krivičnog suda djeluje odlučno na podizanju optužnica za zločine koje su počinile sve strane u sukobu.

Ni istorijske nepravde niti dugoročni izgledi za mir na Bliskom istoku, a možda i šire, ne mogu se riješiti bez međunarodnog i inkluzivnog procesa koji definiše demontažu izraelskog sistema aparthejda i omogućava zaštitu bezbjednosti i prava svih populacija.

Bolna sjećanja na nepravde, kako nedavne tako i davne, mogu pomoći da se spasu životi danas, kao i u budućnosti, u Izraelu, na palestinskim teritorijama i šire. Međutim, taj proces mora početi odmah, pošto vrijeme ističe. Ako se istorija zaista ponavlja, kao što nam se često govori, onda bi trebalo da smatramo da smo dobro upozoreni. Kako je univerzalna primjena međunarodnog prava vjerovatno na izdisaju, a ništa joj nije na vidiku da ga zamijeni osim brutalnih nacionalnih interesa i čiste pohlepe, rasprostranjeni gnjev može biti, i biće, iskorišćen od strane mnogih koji su spremni da podstaknu još širu nestabilnost na još većoj globalnoj skali.

Autorka je generalna sekretarka Amnesti internešnala. Od 2016. do 2021. bila je specijalna izvjestiteljka UN za vansudska i proizvoljna pogubljenja

Članak je objavljen u časopisu “Forin afers”

Prevela i priredila: A. Šofranac

( Anjes Kalamar )