Sjećanje na braću Deretić

U Jugoslaviji se Dan vatrogasaca obilježavao 27. septembra. Kada je proslavljano 40 godina od oružanog ustanka i socijalističke revolucije, 1981. godine, na Dan vatrogasaca, otkrivena je spomen-bista predratnom komunisti i revolucionaru Voju Deretiću ispred vatrogasnog doma u Staroj varoši, u Nikšiću, gdje se i danas nalazi.

Jugoslavije više nema, a ni vatrogasci u zemljama bivše države svoj dan ne obilježavaju 27. septembra.

U Nikšiću je 2006. godine vatrogasna jedinica “Vojo Deretić” dobila naziv Služba zaštite i spasavanja. Iz imena je nestala riječ vatrogasac, ali i Vojo Deretić. I silos u gradu pod Trebjesom ne nosi više ime po revolucionaru Deretiću. Ostala je samo ulica čija rekonstrukcija je u toku.

Mlađe generacije ne znaju da su vatrogasno društvo i silos nekada nosili naziv po Deretiću. Još manje znaju ko je bio Vojo Deretić. I njegovo pravo ime, Vojislav, se nekako izgubilo. Ostao je nadimak, Vojo.

Aleksandar Njunjić, hroničar grada, čuva uspomenu na Voja. I ne samo na njega. Čuva on porodicu Deretić od zaborava.

“Moja strina Olga je bila Vojova sestra. Preminula je prije više od 30 godina, a ja sam sebi ostavio neku obavezu prema njoj da pokušam sačuvati Deretiće od zaborava. Našao sam dosta toga, ali i dalje tragam. Zaboli me kad pomislim da više ni silosi, ni vatrogasno društvo u Nikšiću ne nose ime Voja Deretića. Pitam se gdje će završiti bista koja se nalazi ispred vatrogasnog, kad završe novi dom. Bojim se da i ona ne završi kao što je završio i Vojov život - bačen negdje u nikšićke jame”, kaže Aleksandar dok pokazuje arhivu Deretića.

A u arhivi fotografije, članske karte, đačke knjižice, indeksi, karte za putovanja, pisma, tekstovi iz novina, posteri… Život jedne porodice kojoj su sloboda i revolucija bile u krvi.

Objašnjava da nijesu silos i vatrogasno društvo tek tako dobili ime po Deretiću.

“Vojo je bio građevinski inženjer i radio je kao nadzor prilikom gradnje silosa u Nikšiću i u Podgorici. Dobrovoljno vatrogasno društvo u Nikšiću je osnovano 1937. godine, a Vojo je bio član od samog osnivanja”.

Jedan od organizatora Trinaestojulskog ustanka i prvih žrtava

Deretići vode porijeklo iz Hercegovine, iz mjesta Orahovac (Trebinje).

“Spasoje-Spaso poslije Nevesinjske puške, 1882. godine, dolazi u Nikšić gdje je upoznao Mariju Stanojević iz Mokre njive, sa kojom je sklopio brak i formirao porodicu. Dobili su petoro djece, kćerke Olgu i Kosu, i sinove Iliju, Đura i Voja. Olga i Kosa su bile željne bratskog zagrljaja i čitav život patile su za braćom”, priča Aleksandar.

Dok pokazuje Vojovu đačku knjižicu, ističe da je Deretić bio đak generacije nikšićke Gimnazije, a da je nakon toga upisao i uspješno završio tehnički fakultet u Beogradu.

“U upravu Udruženja studenata građevinara izabran je 1935. godine, a iste godine je postao i član akcionog odbora studentskih stručnih udruženja beogradskog Univerziteta, a uskoro i njegov predsjednik. Učestvovao je u pokretanju lista ‘Student’, kao i akademskog sportskog kluba ‘Studentski dom’. Učestvovao je i na konferenciji studenata u Sofiji, 1937. godine. Od samog početka je bio istaknuti aktivista studentskog pokreta beogradskog Univerziteta”, kaže Njunjić.

Član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) postao je 1937. godine. Te iste godine, prilikom odlaska boraca za Španiju, Vojo je, u svojstvu delegata, otišao na neku izložbu u Pariz, s namjerom da produži za Španiju. Međutim, nije postao španski borac. Ocijenjeno je da je potrebniji u Beograd, pa se vratio nazad.

Pošto njegov revolucionarni rad nije ostao nezapažen, morao je da se vrati u Nikšić.

“Bio je sekretar Mjesnog komiteta KPJ za Nikšić. Kada su u Nikšiću 27. marta 1941. godine održane demonstracije zbog potpisivanja trojnog pakta, Vojo je držao govor pred više stotina demonstranata. Bio je jedan od organizatora opštenarodnog ustanka u Crnoj Gori za Nikšić”, ističe Aleksandar.

Ali, jedan je od prvih palih boraca u tom ustanku.

“Učestvovao je na diverziji pruge Nikšić-Bileća, gdje je uhvaćen u rejonu Kusida sa Milutinom Bojičićem Simplom, maturantom iz Kočana. Tokom sprovođenja, njih dvojica su dva puta pokušali bjekstvo kroz Riđanske rupe. Bio je u italijanskom zatvoru ‘Volat’, u Nikšiću, gdje je mučen, a torturi je podlegao 20. avgusta 1941, dok je Bojičić u julu 1943. strijeljan u Beranama”.

U Karađorđevoj ulici, na zgradi postoji tabla da je Deretić posljednje dane života proveo u zatvoru “Volat”.

Od 1953. godine ulica u Nikšiću nosi njegovo ime.

Čehoslovački heroj po kome ulica u Bratislavi nosi ime

I Vojova braća su bili revolucionari. Povukli na oca, solunskog dobrovoljca. Aleksandar ističe da je tivatski publicista Vasko Kostić, kada je prije četiri decenije pisao tekst za “Front”, razgovarao sa njegovom strinom i da su zahvaljujući tom razgovoru ostali sačuvani mnogi podaci o Deretićima.

“Ilija je kao trinaestogodišnjak zajedno sa ocem prošao golgotu Albanije. U inostranstvu je završio vojnu školu, usavršio strane jezike, posebno francuski i engleski. Po završetku vojnih nauka, brzo je napredovao i dogurao do čina majora. Bio je jedan od najmlađih po godinama sa činom višeg oficira u kraljevskoj jugoslovenskoj vojsci. Aprilski rat je dočekao na jugoslovensko-austrijskoj granici, u prvoj borbenoj liniji, gdje mu je povjereno da komanduje pukom. Kapitulaciju Jugoslavije dočekao je pred Ljubljanom gdje je njegova jedinica bila opkoljena. Tu je zarobljen i deportovan u logor, na krajnji sjever Njemačke, sjeverno od Hamburga, u blizini Baltičkog mora”.

U početku su se u tom logoru dobro ophodili prema zarobljenicima, a kada je pokušao da pobjegne iz zatvora izgubio je sve privilegije koje su viši oficiri imali.

“Okusio je život raznih logora, prisilnog rada, ponižavanja, gladi, hladnoće”, zapisao je Kostić.

Uspio je, sa još četvoricom zarobljenika, da pobjegne iz voza u junu 1944. godine. Bilo je to u Čehoslovačkoj. Priključio se čehoslovačkim partizanima i učestvovao je u Slovačkom ustanku, a bio je postavljen za zastupnika Velikog komandanta V odreda i čehoslovačke armade za Slovensku. Po završetku rata ostao je u Čehoslovačkoj do kraja 1945, da pomogne u uspostavljanju narodne vlasti, kao savjetnik i funkcioner Okružnog narodnog odbora u Marinu, neposredno pri Ministarstvu odbrane u Pragu. Jedna ulica u Bratislavi dobila je naziv po njemu - Deretićka ulica.

U Jugoslaviju se vratio 1. januara 1946. i bio postavljen za komandanta puka. Kada je krenula rezolucija Informbiroa, 1948, tražio je demobilizaciju jer su podozrivo gledali na one koji su služili u armijama istočnih zemalja.

Predsjednik Čehoslovačke Ludvig Svoboda je 29. avgusta 1969. godine, povodom 25 godina od Slovačkog ustanka, u Banskoj Bistrici odlikovao 60 stranih državljana koji su se istakli u borbama za oslobođenje.

“Tada je Ilija odlikovan Ordenom crvene zvijezde, a već je prethodno u Čehoslovačkoj bio odlikovan. Zbog bolesti nije mogao otići da lično primi odlikovanje, pa je sjutradan u Sisak stigla delegacija da mu uruči orden. Nedugo zatim, 18. septembra 1969, umro je i sahranjen je u Sisku”.

Đurova ljepota nije sačuvana na fotografiji

Aleksandar kaže da mu je žao što jedino Đurovih fotografija nema.

“Za Đura kažu da od njega nije bilo ljepšeg Nikšićanina. Bio je predratni marinski oficir, školovan u inostranstvu. Prvoborac. Prije rata bio je poručnik, a iza rata pukovnik. Poznavao je strane jezike. Nakon rata kratko je bio u diplomatskoj službi u Pragu, a zatim je bio postavljen za pomorskog vojnog atašea u Moskvi. Oženio se Ruskinjom Ljubovškom, sekretaricom u Molotovljevom kabinetu. Na jednom službenom putovanju u Prag, izgubio mu se svaki trag. Vjerovatno je žrtva staljinističkih čistki”, zapisao je Kostić.

Aleksandar kaže da je i njegova strina Olga iskusila logoraški život. Početkom 1942. internirana je u Albaniju, odakle je kasnije prebačena u logor u Baru. Pokazuje pisma koja su joj sinovi, Božidar-Šanjo i Vlado, pisali.

“Sve ovo čuvam. Ponešto i bilježim. Neka ostane. Da se ne zaboravi”, sa osmijehom kaže Njunjić.

U toj njegovoj arhivi ostaće sačuvan i ovaj tekst. Da se ne zaboravi. Jer, ko zna…Nikšićki vatrogasci-spasioci se nadaju da će umjesto naziva Služba zaštite i spasavanja, postati Vatrogasno-spasilačka jedinica. Možda se sa povratkom riječi vatrogasac, “vrati” i Vojo Deretić.

( Svetlana Mandić )