Ajnštajn u bjekstvu: Naučnik se od nacista krio u kolibi u Engleskoj

U septembru 1933. godine, skromna drvena koliba na zabačenom pašnjaku u Norfolku bila je jedno od najvažnijih skrovišta u istoriji.

Skoro vijek kasnije, rijetko ispričana priča o tri nedjelje koje je Albert Ajnšajn proveo sakriven u toj kolibi, bježeći od nacističkih ubica, pretvorena je u neobičan tip dokumentarne drame.

Objašnjeno je kako se kratki boravak slavnog njemačko jevrejskog naučnika u Routon hitu dogodio u prelomnom trenutku u njegovom životu - i promijenio tok istorije.

"Tek kada smo pažljivije sagledali, shvatili smo koliko je to bio važan trenutak u njegovom životu", rekao je scenarista Filip Ralf, koji se za dijaloge teorijskog fizičara u drami oslanjao isključivo na Ajnštajnove dokumentovane govore, pisma i intervjue.

"Ono što je proizašlo iz mog istraživanja jeste da je to, na mnogo načina, bio najvažniji preokret u Ajnštajnovom životu."

Do tada, Ajnšajn je bio najveći državni neprijatelj u Njemačkoj. U maju 1933. godine, u brošuri pod naslovom „Jevreji vas posmatraju” Ajnštajn je optužen da „protiv Adolfa Hitlera širi lažnu propagandu o zločinima”. Ispod njegove slike pisalo je: „Još nije obješen”.

U septembru, nakon što su njemački tajni agenti ubili jevrejskog filozofa Teodora Lesinga u Čehoslovačkoj, nacisti - koji su već ukrali Ajnštajnovu ušteđevinu, upali u njegov ljetnjikovac, rasturili njegov stan u Berlinu i uzeli njegovu violinu - ponudili su nagradu od najmanje 1000 funti za njegovo ubistvo.

Sljedećeg dana, Ajnštajn je uslišio molbe svoje supruge Elze da napuste odmaralište u Belgiji i morem pobjegnu u Englesku. Nikada više nogom nije kročio u kontinentalnu Evropu.

"Prije toga, Ajnštajn je bio javni, strastveni zagovornik nenasilja i pacifizma. Ali na kraju tih tri nedjelje, održao je govor pred 10.000 ljudi u Rojal Albert Holu gdje je rekao da postoji egzistencijalna prijetnja evropskoj civilizaciji protiv koje se moramo boriti," rekao je Ralf.

Godine 1939, strahujući da će ih nacisti preteći, zatražio je od predsjednika Frenklina Ruzvelta da ubrza razvoj nuklearne bombe u SAD-u, što je odluka koja je nedavno prikazana u filmskom hitu Kristofera Nolana "Openhajmer".

Ajnštajn je tokom boravka na udaljenom pašnjaku, zaštićen naoružanim stražarima, prvi put shvatio da mora javno koristiti svoj uticaj u društvu da bi se suprotstavio nacistima i pozvao svjetske lidere da djeluju, rekao je Ralf. "Odabrali smo naslov 'Ajnštajn i Bomba' zato što je promjena u njegovom razmišljanju koja se dogodila tokom tog trodnevnog perioda u Norfolku direktno dovela do toga da svoje ime stavi na pismo koje je uputio Ruzveltu."

Mala koliba na norfolškom pašnjaku pripadala je pouzdanom poznaniku, antifašističkom konzervativnom poslaniku i komandantu ratne mornarice iz Prvog svjetskog rata Oliveru Loker Lampsonu, koji ju je ponudio Ajnštajnu kao utočište.

Ranije te godine, Loker Lampson je u parlamentu ukazao na Ajnštajnovu situaciju i predstavio predlog zakona koji na kraju nije prihvaćen, a koji je trebalo da "proširi mogućnost državljanstva za Jevreje koji žive van Britanskog Carstva".

Možda da bi skrenuo pažnju na Ajnštajnovu situaciju, Loker Lampson je pozvao novinare na tajnu lokaciju i dozvolio intervju i fotografisanje sa poznatim nobelovcem.

Taj poziv novinarima, obzirom na veoma realnu prijetnju po Ajnštajnov život, šokirao je novinara „Observera”. „Engleska nije baš dobro mjesto za skrivanje”, objavio je taj list 17. septembra 1933. "Doktor Ajnštajn, koji je ovdje došao da pobjegne od nacističkog progona, u novinama gleda sliku svoje kolibe, sa potpunim naznakama o lokalitetu, a Gradsko vijeće Kromera razmatra da objavi adresu. Pretpostavljam da Njemačka gleda na drugu stranu."

Kada je Ajnštajn odlučio da održi govor na događaju u Rojal Albert holu kako bi prikupio novac za jevrejske akademske izbjeglice iz Njemačke, njegovu odluku je kritikovao „Dejli mejl”. U uredničkom komentaru u kojem se tvrdi da žale i „u potpunosti saosjećaju sa njemačkim Jevrejima”, pozivaju Ajnštajna da „prekine sa neosnovanom agitacijom u ovoj zemlji protiv nacističkog režima"

Dva dana nakon istorijskog govora, u kojem je pozvao sve zemlje da se „odupru silama koje prijete intelektualnim i pojedinačnim slobodama... koje su naši preci osvojili kroz borbu”, Ajnštajn je otišao u SAD i novoosnovani Institut za napredne studije na Univerzitetu Prinston.

Elsa mu se naknadno pridružila i on je ostatak života proveo u egzilu, gdje je pisao preporuke za američke vize za Jevreje koji su bježali od nacističkog progona i pomagao u osnivanju prve svjetske agencije za pomoć izbjeglicama, Međunarodni spasilački komitet.

Prevod: N.B.

( "Gardijan" )