Saga o začecima građanske svijesti

Najnoviji roman Balše Brkovića, Aurora, implicitno nastavlja (geografsku) topografiju njegovih prethodnih romana Privatna galerija i Paranoja u Podgorici. Riječ je o Podgorici, ali ovoga puta kroz istorijsku auru dešavanja tridesetih godina prošloga vijeka, što ovaj roman svrstava među rijetke naslove u crnogorskoj književnosti koji su se pozabavili urbano-građanskim ambijentom i stvaranjem prvih savremenih institucionalnih oblika kulturnog, istorijskog, političkog i obrazovnog života tadašnjeg crnogorskog društva. Ovakav izlet u prošlost, koliko god sobom nosio primjese nostalgično-romantičarske senzibilnosti, vidimo da ubrzo, nakon što dublje zađemo u strukturu romanesknog štiva, poprima istraživačko-otrežnjujući akcenat koji će umnogome određivati šire gabarite Brkovićeve proze.

S jedne strane, to je sociološko-kulturološka saga o začecima novouspostavljenih institucionalnih oblika građanskog života, unutar kojeg, s druge strane, susrećemo nekoliko porodica, sagledanih upravo iz građanske vizure, čiji su predstavnici istovremeno i glavni promoteri tada naprednih ideja - nacionalnog slobodarstva, ženskih prava, obrazovno-pedagoških inovacija... Tu su, potom, i zagovornici novog socijalnog talasa, komunizma i radničkih asocijacija; zatim, grupa profesora i umjetnika - Rusi, koji su izbjegli iz tadašnje Rusije pred udarom proleterske revolucije. Pored njih, slijedi još jedan narativni tok romana koji, za tadašnje prilike, predstavlja veoma senzitivni blok - glas žene, kojeg autor iznosi kao veoma trezveni, promišljeni pristup životu. Njihov glas je glas estetičke produhovljenosti i zdravog aktivizma u borbi za naprednijim javnim životom, simbolizovan kroz osnivanje i rad ženske sekcije pri Šahovskom klubu. Treba istaći još jedan narativni rukavac romana - lokalna krimi storija koja se fokusirala na zagonetnu smrt žene, čiji se identitet, kao i u svim dobrim krimi pričama, otkriva tek na kraju, nakon mnogih pretpostavki, odgonetanja, traganja, sumnji, pogrešnih paralela i zaključaka.

Svaki od ovih stubova, koji istovremeno predstavljaju analitički presjek društveno-političkog i kulturnog dešavanja u podgoričkom miljeu tridesetih godina prošloga vijeka, prati mnoštvo stvarnih i imaginativnih slika, likova, artefakata, ideja i zamisli, koji eufonijom sopstvenih glasova i neosjetno uvlače čitaoca u svoju veoma dinamičnu, složenu i turbulentnu kozmogoniju. Nije bilo lako čvrsto držati konce u ovako razuđenoj priči, u kojoj svaka dijaloška iskra ima svoju motivaciju, gdje istovremenost događanja traži matematičku preciznost a koju, opet, obdržava logika autorove idejne koncepcije. To je, prije svega, tražilo do tančina razrađenu strategiju narativnog slijeda, u kojem se senzibilnost detalja, kao ni motivacija dijaloga nije smjela narušiti ukoliko se željelo uspostaviti cjelovitost doživljaja, i jasan kompozicijski model na tako razgranatoj narativnoj sceni. A to je autor besprekorno ispoštovao do kraja romana. Pored toga, i sama radnja razvijala se takvim dinamizmom da čitaocu nije davala mogućnosti za naknadnu opservaciju “pređenog puta”, već je, uplovivši u autorovu perceptivnu matricu, zajedno s njim pratio zbivanja i odmjeravao njihov efekat.

Bez obzira što se, kako je napomenuto jednom prilikom, neposredno po izlasku knjige, o njoj može govoriti kao o “porodičnom romanu, društvenoj hronici, ili prozi s elementima političkog i kriminalističkog”, čini se da težište Brkovićeve priče prvenstveno počiva na istorijskoj osnovi. Ali ne istorijskoj u pogledu datuma, pokreta, prevrata, revolucionarnih zahvata i bitnih zaokreta, već je riječ o tihom slijedu određenih tendencija političkog, sportskog, kulturnog karaktera, koje su hvatale korak sa tadašnjim, u institucionalnom smislu, jače etabliranim društvenim uređenjem, ne samo u Kraljevini Jugoslaviji, već i u okruženju - Bosni, Hrvatskoj…

Kada se, iz današnjeg ugla, sagleda, na primjer, samo zajednica Rusa - profesora, inžinjera, umjetnika (Abaša, Rogov, Zaremba i drugi) - koji su tih godina činili svojevrsnu duhovnu i enklavu i vertikalu podgoričkog ambijenta, svojim životom i radom dali su neizbrisiv istorijski pečat jednom novom, savremenijem, otvorenijem životu, kojem je Podgorica tada srčano, ali i obazrivo stremila. S druge strane, njihov udio u otvaranju šahovskog kluba (unutar njega i ženske šahovske sekcije) i iniciranje novih građanskih formi društvenog života predstavljao je onaj, itekako željeni i dotad nedostajući kvantum energije, a tako neophodan kako bi se matrica tadašnjeg života, iz statusa quo nužno pokrenula i preokrenula u status istorijske činjenice. Konkretno, osnivanje ženske šahovske sekcije, uz saznanje da je tada, i u naprednijim sredinama, nedostajala slična ideja, predstavlja revolucionarni korak. A nastavak priče o njenim članicama, njihovom entuzijazmu, takmičenju, pokretanju škole šaha za mlade - svojevrsni je omaž ženi. Omaž i kao istorijski kontekst i podtekst. Polazeći od ovog fakta, autorova misao je išla u susret vremenima koja će naknadno, bez obzira na mnoge nesuvislosti i ograničenja, ukazati na ovakav i sličan potencijal, na kreativne sposobnosti i inteligentno vođenje i upravljanje društvenim potencijalom.

U dosta razgranatoj kompozicionoj šemi romana, Brković je uspio da uspostavi još jedan asocijativni stub, preko kojeg će svojim angažovanim pristupom temi povezati tadašnje i današnje zagovornike ruske ideje, njenoj privrženosti, odnosno njene marginalizacije, zatim pitanja slavenstva, jugoslovenstva, kao i crnogorskog identiteta. U tom kontekstu, možemo posredno tumačiti i formiranje i rad fudbalskih klubova (Balšić, Zora, Radnički). Brković će, takođe, kroz imaginativne dijaloške replike Milovana Đilasa i Radovana Zogovića propratiti već vidno oživotvorene revolucionarne ideje koje će ubrzo, burnim protokom vremena, ucrtavati novu vizuru poslijeratne Podgorice.

Signali građanskog života, novog urbanog miljea, porodične tradicije (porodice braće Tijović, Nester, na primjer), usložnjene slobodnijim i slobodoumnijim ponašanjem mladih (Zorka, Ana, Edin, Mladen, Judita…) dati su u blagonaklonom narativnom pismu, gdje je svakom gestu, misli, akciji, ideji ustupljeno dovoljno prostora da se pokaže u punoj formi. Čak i tada, kada eventualno negativni konotativni trag prati neki od likova, autor ga, u “sadejstvu” sa bližim ili daljim dešavanjima, “pripitomljava”, dajući mu na taj način šansu da i dalje ostane u svom ambijentu, živopisanom od strane Brkovića toplom svjetlošću razumijevanja i nostalgičnog osluškivanja.

Takvu stranu svakodnevlja, koju neminovno upražnjava svaka sredina i svako vrijeme, svoj šarm i filozofiju ne troši na rasplitanje svjetskih istorijskih tema, već na one direktne, opipljive, čiji se domet odmjerava prema registru čuvene izreke Carpe diem! Monolozi Zija Ervana i razgovori u njegovoj kafani, prepričavanja policijskih poteza u vezi sa ubistvom nepoznate žene, fudbalske utakmice, gostovanja na strani, komentari gradskih oridjinala Jefta i Pula i slični momenti prošli su kroz određeni emotivni nivo Brkovićeve interpretacije, kakav do sada nijesmo poznavali. A što će reći da, bez obzira na kolektivni sinergizam koji, na prvi pogled, izbija iz narativne aure romana, ideje ipak pokreću pojedinci, a pojedince - njihova vizija i znatiželja njihovog duha. Otuda, individualce i njihove sudbine, kao po pravilu, čeka simbolički, ali neumitni transfer - iz sopstvene u opštu dramu života! Mnoge stranice iskre zanesenošću, melodramskom privrženošću, ljubavlju prema Podgorici. Da li je čitalac, upravo zbog takvog prisustva empatije koja je, kao jače emotivno bilo, nivelisalo gotovo najveći dio romana, ostao uskraćen za autorovu kritičkiju prisutnost, bar kad su neki likovi i scene u pitanju? Otvoreno govoreći, autor, i pored analitičkog dara, oštroumnosti percepcije, dalekosežnosti imaginacije i avangardnog prilaza tekstu uopšte, zbog fabularne usitnjenosti, najvjerovatnije, nije ni mogao maksimalistički skenirati neke opšte fenomenološke datosti. Međutim, kada Brković svojim likovima podari više prostora, kada ih pusti da se u njemu (samo)ispituju, kada algoritam dnevnog života počnu pomjerati prema uzročnostima šire istorijske scene ili, pak, prema nepoznanicama sopstvenog bića, njegovoj psiho i emotivnoj nedokučivosti, naracija postaje zgusnutija, značenjski asocijativnija, metaforički bogatija (monolog Jevgenija Zarembe, na primjer). Ili, pak, razgovori između Radovana Zogovića i Milovana Đilasa tada prerastaju u problemsku tačku koja će signalizirati, ne samo ozbiljnost trenutka, već će sugerisati i njegove moguće projekcije u budućem vremenu.

Kako je roman, manje-više, sav u dijaloškim kaskadama, nekad bržim, nekad sporijim, autor je često u prilici da i u takvim okolnostima stilistički češće manevriše, i da, kroz umetnute monološke sekvence, priči osigura dublji tok (razmišljanja Zija Ervana, procjene mitropolita Dožića i dr). Ali, Aurora je priča o Podgorici, o gradu koji je u svijesti njegovih stanovnika prvorazredna dokumentarna slika, koji se u širokom emotivnom luku vezivao za toponime, i danas sa živim, punim istorijsko-nostalgičnim predznakom, a što je a priori kolorisalo i Brkovićevo svjedočenje i poniranje u život tog vremena.

U onim dijelovima romana u kojima je neposredno ispoljena autorova analitička oštrica, i njegovo sugestivno pronicanje u fenomenološke karike Bića i Vremena (a po čemu, uzgred budi rečeno, autora već poodavno prepoznajemo kroz njegove, literarno i problemski, besprekorno sročene kolumne, kao i dvije, u samom evropskom vrhu kotirane, pjesničke zbirke), Brković je neposredno sugerisao i sebi i čitaocu da njegov roman Aurora nije samo priča o šarmu, ambijentalnoj duhovitosti i romantično-humornoj zavodljivosti nekadašnje Podgorice, već i smjernica za sučeljavanje sa mnogim životnim izazovima koje nam današnjica prosipa u lice.

( Jovanka Vukanović )