Dvooltarske crkve u Spiču svjedočanstvo viševjekovnog suživota pravoslavaca i katolika

Sveta Petka i Sveta Tekla, crkve u Sutomoru, jedan su od simbola poznate barske izreke - pod Rumijom tri su vjere koje neće da se dijele. Imaju dva oltara, pravoslavni i katolički, a koriste ih vjernici obje crkve.

Takve su bile i crkve Svetog Dimitrija i Svetog Roka, od kojih su danas ostale samo ruševine. Crkvu Svetog Roka, koju pravoslavni vjernici nazivaju i Ubrusa Gospodnjeg, gradili su i pravoslavci i katolici. Crkva Svetog Dimitrija, u sredini tvrđave Nehaj, imala je zajedničko groblje i dva oltara do kraja 19. vijeka...

Novinar i publicista Željko Milović u svom tekstu “Spomenik suživota” napisao je da se pokazalo da je zajednički život različitih konfesija, uz uzajamno uvažavanje razlika i poštovanje istovjetnosti, moguć čak i na prostorima balkanske vjetrometine, te da je životna filozofija sloge i bratstva Bara i Barana, no naročito Spiča, pravi primjer takvog odnosa među ljudima.

Milović je kazao da vjekovima nakon raskola crkve, striktna podjela unutar stanovništa ovih prostora nije postojala.

“Tome su svakako doprinijeli i narodni sveštenici koji nisu pastvi prenosili isključivost saborskih i kontrasaborskih odluka, odnosno anatemu i vjersku mržnju na osnovu teoloških dogmi”, piše u tekstu.

Brakovi, kumstva i krvno srodstvo

Istorijski spisi, internet publikacije i hronologije svjedoče da su stanovnici Spiča suživot gradili na krvnom srodstvu, kumstvima i brakovima pravoslavaca i katolika.

Značajnu potporu za ispoljavanje visokog stepena tolerancije, kako je prenio Milović, narod je imao i u snažnom djelovanju benediktinskog reda katoličke crkve u Ratačkoj opatiji, reda koji je po običajima i shvatanjima najbliži bazičnom pravoslavlju.

“Redovni izvještaji barskih nadbiskupa sa kanoničnih vizitacija puni su primjera hrišćanskog suživota u praksi. Tako arhibiskup Lazar Vladanji 1750. godine navodi da katolici posjećuju liturgije pravoslavnih, te se s njima i pričešćuju, pravoslavni slušaju katoličke mise, žene se i udaju međusobno, a litije i procesije su im zajedničke. Vladanji dalje ističe da se dešava da, kad umre pravoslavac, zovu katoličkog sveštenika, i obrnuto”, prenosi “Spomenik suživota”.

Prema istorijskim izvorima, dvooltarne crkve postojale su i u drugim djelovima Crne Gore i Dalamacije, a u Spiču su i danas zadržale svoju ulogu službe za obje hrišćanske vjere. Takve su crkve Svete Petke i Svete Tekle ili Ćekle, kako je zovu u narodu.

Srednjovjekovna crkva Svete Tekle nalazi se iznad Sutomora, udaljena je oko dva kilometra od mora.

U tekstu “Spomenik suživota”, prenesene su riječi arheologa Mladena Zagarčanina koji je kazao da prema šemi crkve, ona datira s kraja 13. i početka 14. vijeka. To je period kome pripadaju i crkva Svetog Dimitrija na Nehaju, crkva Svete Petke, crkva Svetog Đorđa u Džidžarinu i crkva koja se nalazila u Sustašu.

“Građena je na način karakterističan za lokalne grobljanske crkve, ali je bila smještena na jednom od značajnijih prolaza, strateških mjesta koja su Bar vezivala sa zapadnim dijelom jadranske obale. Taj dio u srednjem vijeku se zvao Kotorska vrata, i zajedno sa utvrđenjem na Nehaju je zatvarao komunikacijski pravac koji je tuda vodio prema Budvi, odnosno dalje prema Kotoru”, napisao je Zagarčanin.

Zajedničko groblje i problem devedesetih

Ispred crkve Svete Tekle nalazi se i mješovito groblje, svjedočanstvo o besmislenosti podjela.

Milović je napisao da su na sahranama i važnijim praznicima, katolici i pravoslavci uvijek zajedno.

U zemljotresu 1979. godine crkva Svete Tekle je oštećena, a smatra se da je nestručno sanirana početkom osamdesetih, pa je krovna konstrukcija popustila nakon čega je bila potrebna temeljna restauracija.

Izvori “Vijesti” kazali su da je ponovo obnovljena 1992. godine i od tada je u istom, trenutnom, stanju.

“Vjekovni suživot pravoslavaca i katolika na ovim prostorima nije urušen ni za vrijeme najkriznijih događanja, a oni se u nas ciklično ponavljaju. Štitili su i poštovali jedni druge, znajući da crkva Svete Tekle nije obična bogomolja, već simbol sloge, zajedništva, krvnih i kumovskih veza dvaju bića jednog naroda”, prenio je Milović.

Crkve Svete Petke ima manje slavniju istoriju jer, iako je vjekovima bila zajednička, 1995. godine je katolički oltar izbačen i uništen, a o tome svjedoče brojna istorijska predanja. Nakon sudske presude, katolički oltar je vraćen.

Srednjovjekovna crkva posvećena svetoj Petki nalazi se na manjem uzvišenju sa lijeve strane na putu ka Maljeviku i pristupačnija je od crkve Svete Tekle. Novinarka “Vijesti” je u procesu istraživanja posjetila vjerske objekte. Dok je crkva Svete Tekle bila prazna i zaključana, ispred crkve Svete Petke juče ujutro bilo je nekoliko Sutomorčanki, a u dvorištu crkve je gorjelo nekoliko svijeća.

Simboli vjerske tolerancije

U radu “Dvooltarske crkve na crnogorskom primorju”, autor mr Ivan Jovović napisao je da je dvooltarskim crkvama na Crnogorskom primorju posvećen jedan broj stručnih i publicističkih članaka, mada su one obrađene i u okviru nekih širih tema, u kojima susrećemo potpuno različite stavove o ovom fenomenu.

“Jedni su u crkvama sa dva oltara vidjeli simbol vjekovne vjerske tolerancije, drugi su u njima prepoznali prozelitizam katoličke crkve, a treći defanzivu katolicizma”, piše u radu koji je izdala Matica crnogroska.

Osobene po svojoj strukturi, dvooltarske crkve su pojava u crnogorskoj duhovnoj riznici nastala u periodu od 16. do 18. vijeka, kada se očekivalo da će doći do jedinstva crkava, prenio je Jovović.

On je napisao da na osnovu brojne arhivske građe nastale u tom periodu možemo konstatovati da je zabilježen najveći stepen solidarnosti crkava na Crnogorskom primorju, odnosno izvršena homogenizacija hrišćanskog življa na antiturskoj osnovi.

“Nasuprot takvim tendencijama, ipak nailazimo na sporadične imovinsko-pravne sporove oko vlasništva nad crkvama, s obzirom da su one bile u susvojinskom odnosu Katoličke i Pravoslavne crkve. Do udaljavanja, pa čak u nekim slučajevima vjerske netrpeljivosti, na ovom prostoru između pomenutih crkava dolazi u 19. vijeku, što se reflektovalo i na status dvooltarskih crkava”, navodi Jovović u radu.

Na internetu i u istorijskim knjigama postoje različite informacije o dvooltarskim crkvama na teritoriji Spiča, ali većina njih se svodi na prepričavanje ili tumačenje istih bazičnih saznjanja.

Zajedno je lakše opstati

Sveštenik Srpske pravoslavne crkve, Marjan Petkovski, “Vijestima” je kazao da pravoslavni i katolički vjernici obilaze ove crkve tokom različitih, svojih praznika.

On je ispričao da postoji narodno predanje, legenda, da je za vrijeme španske kuge postojalo vjerovanje da tamo gdje se sagradi crkva, španjolica se više neće širiti. Zbog toga su starosjedioci starog Spiča zajedno sagradili crkvu Svetog Roka koja nikada nije završena.

Još jedna od takvih crkava bila je i crkva Svetog Dimitrija oko koje je sagrađena tvrđava Nehaj.

“Budući da je stanovništvo bilo mješovito, ljudi su nekada davali svoje zemljište za izgradnju crkve. I pravoslavci i katolici su davali svoje zemljište, pa je tako i crkva bila zajednička...”.

Tu crkvu su, kakao je kazao, minirali Turci koji su se 1877. povukli sa utvrđenja Nehaj. Priča da su je koristili kao barutanu, što je dovelo do toga da od nje ostanu samo ruševine koje i danas postoje.

“U vrijeme okupacije ljudi su se morali držati zajedno kako bi opstali”, istakao je Petkovski.

Prema njegovim riječima, manastir Ratac bio je jedno od najvećih svetilišta tog vremena, a i danas ga obilaze i pravoslavci i katolici.

( Marija Pešić )