"Malo je lijepo"

U okviru svog projekta pred evropske izbore u junu 2024: 'Unija u svim njenim državama - Reinventing the Deal', IDDRI (Institut za održivi razvoj i međunarodne odnose) objavljuje (od novembra 2023. do marta-aprila 2024) ideje mislilaca Evrope o tome šta pokreće političke debate u različitim državama-članicama, o projektu koji EU treba da podrži i o načinu na koji se ekološka tranzicija artikuliše sa društvenim i ekonomskim kretanjima.

Crna Gora, želeći da se pridruži EU, ima za cilj da postane laboratorija za ekološku tranziciju. Princ Crne Gore, Nikola Petrović Njegoš, u ovom blog-postu istražuje očekivanja zemlje od EU, naglašavajući njeno prirodno bogatstvo i posvećenost Zelenoj agendi. Ovim poziva na evropsku saradnju radi realizacije inovativnih i održivih projekata, koji bi Crnu Goru usidrili u evropsku i ekološku viziju.

Uprkos aktuelnim krizama i neizvjesnostima (ekološke, ekonomske, političke i demokratske, oružani sukobi u okruženju), Crna Gora projektuje sebe u budućnost, a pristupanje EU predstavlja jednu od ključnih poluga ove vizije. Među zemljama pristupnicama, Crna Gora ima potencijal da postane laboratorija ekološke tranzicije i na taj način nađe svoje posebno mjesto u Evropi, ali i među državama čija mala veličina im omogućava da pokrenu posebno odvažne izazove u ovoj oblasti. Evropska Zelena agenda i mogućnost pristupanja će imati centralnu ulogu u podršci ovakvom projektu. U tom kontekstu, kakva su očekivanja Crne Gore od narednog mandata Evropske komisije?

"Crna Gora - Ekološka država": istorijsko nasljeđe i potencijali

Crna Gora se prostire se na 13.500 km2 između mora i planina i ima 650.000 stanovnika. To je prva država koja je 20. septembra 1991. u svom Ustavu sebe definisala kao "ekološku državu". Međutim, jugoslovenski sukob, embargo koji je uslijedio i teškoće neplanirane tranzicije doveli su do zaborava ove obaveze koja danas poprima puni smisao zbog hitnosti borbe protiv globalnog zagrijavanja. Suočeni sa nekontrolisanim razvojem urbanizacije i turizma posljednjih godina, ekološka država mnogima od nas postaje neophodnost i jedina naša nada da ćemo moći da sačuvamo njeno najveće bogatstvo, izuzetnu prirodu, i oslobodimo Crnu Goru od rivaliteta i sukoba koji je parališu, nudeći joj projekat, poželjnu i održivu budućnost.

Prirodni ekosistemi Crne Gore i njeni izuzetni prostori su u prošlosti omogućavali zemlji da se zaštiti i održi svoju nezavisnost; oni su ti koji su inspirisali projekat ekološke države. Pored toga, zemlja ima prirodne resurse kao što su rudnici (boksit, gvožđe, lignit), izdašne vodotokove, šumu koja pokriva više od 60% teritorije, kao i obalu od 250 kilometara sa nekoliko izuzetnih lokaliteta uključujući i veliku trgovačku luku.

Teška tranzicija između statične birokratije, modela "socijalizma sa ljudskim licem" koji nije bio u stanju da se prilagodi i prvobitnog kapitalizma otvorila je previše mogućnosti da se nametnu pitanja identiteta koja su postala dominantna u bivšoj Jugoslaviji, tj. u njenim bivšim republikama. Međutim, mala veličina Crne Gore, uz bliskost i međusobnu upućenost njenih stanovnika, omogućili su Crnoj Gori da i u najgorim trenucima sukoba sačuva svoj "zajednički život".

Na planu ekonomije, socijalistička Jugoslavija je favorizovala industriju i razvijala industrijska postrojenja (kombinat aluminijuma, termoelektrana, metalurgija, industrija bijele tehnike). Većina ovih zastarjelih i zagađujućih pogona je sada zatvorena ili su na putu da to budu, ostavljajući napuštene industrijske lokacije da čekaju nove projekte. Turizam i građevinarstvo su se veoma razvili i postali glavni resursi i aktivnosti zemlje. Ali, bez potrebne kontrole, oni takođe predstavljaju ključni izvor degradacije životne sredine. Osim vinove loze i duvana kojima je upravljala država, u socijalističkom periodu poljoprivreda je bila marginalizovana, najčešće predstavljajući samo komplementarnu i porodičnu djelatnost, uprkos veoma povoljnim uslovima (sunce, obilna voda, planinski pašnjaci). U odsustvu industrijskog i poljoprivrednog zagađenja, ona predstavlja neiskorišćeni potencijal za organsku "mediteransku" poljoprivredu. Konačno, šuma Crne Gore, jedna od posljednjih prašuma u Evropi, slabo se eksploatiše i slabo kontroliše; međutim, razuman menadžment bi mogao da je učini izvorom održivog razvoja i kvalitetnog zapošljavanja, posebno u građevinarstvu.

Demokratska partija socijalista (DPS) i njen lider, predsjednik M. Đukanović, imali su neprikosnovenu vlast oko 30 godina (1991-2020), izbjegavali da Crnu Goru uključe u jugoslovenski sukob i odveli je do nezavisnosti 2006. Uz optužbe za nejednako i korumpirano upravljanje, izgubili su vlast na parlamentarnim izborima u avgustu 2020. Crna Gora je tada otkrila pluralizam i teškoće vladanja bez većine. Novi centristički predsjednik izabran u aprilu 2023. uspio je da okupi potrebnu većinu oko ulaska u Evropu, uspjevši pritom da prevaziđe identitetske podjele. Nedavno je izabrana i nova vlada, kojoj predstoji da predloži i predvodi novi projekat za Crnu Goru i raskine sa sterilnim političkim igrama koje su obilježile posljednje dvije godine.

Novi politički projekat na raskrsnici Evrope i ekološke tranzicije

Do sada promovisan od strane NVO i malog dijela stanovništva, pojam ekološke države ponovo se pojavljuje u institucijama, medijima i komunikaciji, najčešće u formi pitanja, a ne odgovora: kakav turizam za sjutra? Kako edukovati građane o dobrim praksama? Šta da radimo sa našim otpadom? Šta je sa turbinama na vjetar, solarnim farmama, mikroelektranama? Upravo u vezi sa ovim pitanjima EU može da igra vitalnu ulogu i da nam pomogne da zajedno pronađemo prave odgovore i sprovedemo inovativne, održive i replikativne projekte, služeći građanima. I tako će privrženost Evropskom paktu moći da nađe svoje pravo uporište, izvan striktno institucionalne dimenzije, u Crnoj Gori i uopšte na Balkanu, koji još uvijek predstavlja krhkost na kapiji EU. Suočeni sa kineskim komercijalnim apetitima, izbor bi se mogao sažeti ovako: Zelena agenda ili Putevi svile?

Ohrabrujući signali su se pojavili u crnogorskoj političkoj zajednici i civilnom društvu: novi Predsjednik je u svoje govore integrisao ekologiju, a svoju kancelariju prvi put popunio savjetnikom za održivi razvoj; nova generacija ministara kao i mnogi izabrani zvaničnici svjesniji su ekoloških problema; dok su nevladine organizacije i dalje veoma aktivne. Ali razvoj turizma i građevinarstva bez infrastrukturne pripreme stvara vanredne situacije u različitim oblastima: saobraćaj i transport, tretman otpada i mulja iz postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, zagađenje obale, mora i tla, krčenje šuma.

U svim ovim oblastima mogu se predložiti veoma konkretni projekti, što ilustruju neki primjeri pilot projekata koje realizuje Fondacija Petrović Njegoš, u partnerstvu sa institucijama, akterima civilnog društva, ali i evropskim kompanijama koje nude inovativne tehnologije u sljedećim oblastima: tretman i oporavak otpada (Genio - Italija)*, i skladištenje energije i motorizacija komprimovanog vazduha (Anthos air power - Francuska)**.

Pilot projekti

Na osnovu ovih tehnologija, predloženo je nekoliko projekata na lokalnom nivou i trenutno se proučavaju na različitim lokacijama, uglavnom u oblasti otpada koji se, neobrađen, odlaže se na otvorenom ili zakopava u prirodnom lokalitetu i time predstavlja ozbiljne ekološke i zdravstvene rizike.

EKOBRIGADA - Trenutno se u crnogorskoj vojsci razmatra projekat je da se vojska opremi potpuno autonomnom mobilnom jedinicom za tretman otpada (laserska stanica) i osposobi da tretira komunalne i divlje deponije na licu mjesta. Partneri: Ministarstvo odbrane - Ministarstvo ekologije - Gradske opštine.

TIVAT - Bokokotorski zaliv: Postavljanje prečišćivača u blizini postrojenja za tretman otpadnih voda Tivat, koji se nalazi na primorju i koji pokriva gradove Kotor i Tivat. Ovo će omogućiti i zajednički tretman mulja iz postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Transport otpada će se obavljati morskim putem pomoću barži opremljenih vazdušnim motorima (bez emisija Co2). Partneri: Grad Tivat - Grad Kotor - Ministarstvo ekologije.

ŽELJEZARA NIKŠIĆ - Kombinat nije u pogonu nakon što je lokaciju preuzela državna elektroprivredna kompanija EPCG. Planirano je da na lokaciji bude smješten reciklažni centar. Predlažemo da se doda stanica za tretman nerecikliranog otpada koja će obezbijediti energiju stanici; takođe predlažemo da fabrika razmotri proizvodnju i održavanje stanica kao i Kit Retrofik komplet za komprimovani vazduh, u skladu sa svojom industrijskom i društvenom vokacijom. Partneri: EPCG - Grad Nikšić - Ministarstvo finansija.

Šta očekivati od Evrope?

Pozivanjem da joj pristupi, EU bi, kratkoročno posmatrano, Crnoj Gori dala važnu kadrovsku podršku da sprovede proces integracije, a na duži rok da se trajno pozicionira u Evropi sa svojim specifičnostima. Pored prisustva evropskih misija koje igraju važnu ulogu u stabilizaciji zemlje na političkom i ekonomskom planu, realizacija konkretnih i vidljivih projekata omogućila bi da Crna Gora učvrsti svoju evropsku sudbinu.

Za građane, projekat pridruživanja EU, poput projekta ekološke države, nema potrebnu vidljivost u svakodnevnom životu. U tom smislu, Fondacija se na svom nivou posebno angažuje u domenima kao što je tretman otpada, koji predstavlja ključnu oblast u koju bi Evropa trebalo da se uključi. Takođe, projekat saradnje Francusko-crnogorskog univerzitetskog bolničkog centra sa APHP, inspirisan najboljim evropskim znanjem u oblasti eko-gradnje i javnog zdravstva, a od kojeg Crna Gora želi da napravi model koji je ekološki održiv i humanizuje bolnice, mogao bi doprinijeti boljitku cjelokupnog stanovništva zemlje.

Ovakav projekat, kao prioritetom Vlade i podrškom EU, obezbijedio bi Crnoj Gori usidrenje u luci "Evropa" nakon olujne istorije. To ne samo da bi stvorilo snažnu regionalnu dinamiku za integraciju, već i model onoga što Zelena agenda može da pruži.

(iddri.org)

________

* Ovo su lagane, patentirane pirogasifikacione stanice (laser ili čelične kuglice na 1000°C) i efikasne (otpad: 1M3/H - proizvodnja: između 600 KWh i 1,5 MWh u zavisnosti od vrste otpada - ostatak: 7/10% inertni pepeo). Kompaktniji laserski model omogućava transport u kontejneru za tretmane na licu mjesta.

** S jedne strane, ovo je patentirani "Retrofit Kit" koji pretvara standardne termičke motore u motore na komprimovani vazduh. Sistem je prilagodljiv i za sve elektromotore za zamjenu baterija. To su takođe instalacije za skladištenje energije u obliku komprimovanog vazduha.

( Princ Nikola Petrović Njegoš )